rozdz4

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
IV. ROZWÓJ I ROZMIESZCZENIE LUDNOŚCI
1. Liczba i rozmieszczenie
Na ziemiach polskich na początku XX wieku, a dokładniej na początku 1900
roku, mieszkało 25 562,5 tys. osób. Opieramy się tu, podobnie jak dla lat później-
szych, na danych zaczerpniętych z najlepszej pracy poświęconej stosunkom demo-
graficznym w Polsce w okresie międzywojennym, której autorem był prof. Stefan
Szulc (1936, tabl. 12), wówczas naczelnik Wydziału Statystyki Ludności Głównego
Urzędu Statystycznego, a w latach 1945–1949 Prezes GUS. Obliczenia swoje oparł
na wynikach spisów ludności – rosyjskim z dnia 9 lutego 1897 r., austriackim
z 31 grudnia 1900 r. i pruskim z 1 grudnia 1900 r. – ustalając liczby ludności
na podstawie danych powiatowych (czasem interpolowanych dla części powiatów
wchodzących później do Polski), lub nawet gminnych, dla każdej z czterech grup
województw przyjętych w polskiej statystyce międzywojennej. Dla lat następnych,
do czasu pierwszego polskiego spisu ludności z 1921 r., korzystał z austriackiego
i pruskiego spisu z 1910 r., statystyki Warszawskiego Komitetu Statystycznego,
polskiego spisu z 1919 r. oraz sporządził własne szacunki. Niestety, ze względów
zarówno źródłowych jak i metodycznych, w tym podstawowym opracowaniu brak
podziału na ludność miejską i wiejską (tab. IV.1). Inne źródło podaje, że w 1900 r.
na obszarze przyszłego państwa polskiego w miastach mieszkało 4,45 mln ludno-
ści, w tym: w grupie województw centralnych 1,83 mln, wschodnich 0,36 mln,
zachodnich 0,93 mln i południowych 1,33 mln (GUS, 1939, tabl. 2).
W ciągu czternastu lat, do początku 1914 r., liczba ludności na późniejszym
terytorium Polski wzrosła do 30,3 mln, czyli prawie o 19%. Najludniejszym obsza-
rem były województwa centralne, skupiające przed wybuchem I wojny światowej
41,4% ludności oraz województwa południowe (27,1%). Znacznie słabiej zaludnio-
ne były województwa wschodnie (17,8%) i zachodnie (13,7%). Województwa cen-
tralne charakteryzował również szybki wzrost liczby ludności (o 22%), podobnie
jak i grupę województw zachodnich (o 21%), zaś najsłabiej rozwijała się ludność
w zaborze austriackim, czyli w grupie województw południowych (o 14%).
W wyniku I wojny światowej, nazywanej wówczas Wielką Wojną, a przede
wszystkim w wyniku ewakuacji ludności z terenów objętych działaniami wojenny-
mi, liczba ludności, liczona od 1 stycznia 1914 r. do 1 stycznia 1919 r., zmniejszyła
się o ponad 4 mln osób, czyli o 13%. Pomimo znacznego powojennego przyrostu
82
Ludność Polski w XX w.
naturalnego i repatriacji dopiero w 1927 r. Polska osiągnęła poziom ludności
z roku 1914. Największe straty wojenne poniosły województwa centralne (1,6 mln
osób) i wschodnie (1,5 mln osób), natomiast stosunkowo niewielki ubytek ludno-
ści miały województwa zachodnie (tab. IV.2).
Tabela IV.1. Rozwój liczby ludności Polski, 1900–1939 (tys.)
Table IV.1. Population growth, 1900–1939. number as of January 1 (in thousand)
Data
Year
Polska ogółem
Poland total
Grupy województw
1
Groups of voivodships
centralne
central
wschodnie
eastern
zachodnie
western
południowe
southern
1900
25 562,5
10 328,3
4 600,7
3 431,6
7 201,9
1910
28 978,2
11 915,0
5 156,6
3 939,1
7 967,5
1914
30 310
2
12 563
2
5 377
2
4 152
2
8 218
2
1919
26 282,2
10 947,9
3 852,0
3 986,8
7 495,5
1920
26 664,2
11 128,9
3 991,2
4 017,4
7 526,7
1921
26 828,5
11 241,2
4 029,6
4 069,5
7 488,3
30 IX 1921
3
27 201,3
11 378,5
4 167,1
.
4 113,3
7 542,4
1922
27 516,0
11 512,6
4 313,0
4 125,3
7 565,1
1923
28 290,6
11 783,5
4 678,9
4 029,8
7 798,4
1924
28 773,6
11 975,3
4 811,6
4 088,6
7 898,1
1925
29 233,5
12 155,3
4 930,9
4 149,5
7 997,8
1926
29 740,1
12 376,7
5 040,8
4 214,9
8 107,7
1927
30 104,1
12 539,5
5 135,4
4 263,4
8 165,8
1928
30 484,4
12 704,7
5 227,0
4 316,8
8 235,9
1929
30 909,1
12 909,8
5 313,7
4 372,5
8 313,1
1930
31 258,4
13 076,3
5 390,6
4 418,2
8 373,3
1931
31 685,2
13 261,5
5 488,5
4 472,4
8 462,8
9 XII 1931
4
32 132,9
13 470,6
5 581,5
4 525,4
8 555,4
1932
32 176,3
13 489,8
5 589,3
4 530,8
8 566,4
1933
32 638,4
13 671,7
5 692,4
4 589,9
8 684,4
1934
33 024,2
13 821,7
5 775,6
4 644,7
8 782,2
1935
33 417,6
13 997,8
5 846,4
4 700,2
8 873,2
1936
33 822,9
14 170,6
5 928,4
4 756,2
8 967,7
1937
34 221
14 339
6 007
4 815
9 060
1938
34 534
14 471
6 074
4 861
9 128
1939
34 849
14 601
6 158
4 888
9 202
1
W 1895–1914 terytoria odpowiadające powojennym grupom województw.
2
Liczby niepewne.
3
Dla terenów nieobjętych spisem 1921 r. liczby według spisów 1919 r. przerachowane na 30 IX 1921. Lud-
ność spisaną przez władze wojskowe podzielono na grupy województw szacunkowo.
4
Wojsko skoszarowane podzielono na grupy województw proporcjonalnie do liczby ludności.
Źródło: Szulc, 1936, tabl. 12; Landau i Tomaszewski, 1967–1989, IV, tabl. 2.
W dniu 1 stycznia 1919 r., na początku pierwszego roku niepodległości, Polska liczy-
ła 26 282 tys. ludności. W wyniku zróżnicowanych regionalnie strat wojennych zmniej-
szył się udział województw wschodnich (do 14,7%) w rozmieszczeniu ludności, nato-
miast wzrósł województw zachodnich (do 15,2%) i południowych (do 28,5%). Najgęściej
zaludnione była dawna Galicja (95 osób/km
2
), województwa zachodnie (84 osoby/km
2
)
i centralne (79 osób/km
2
), od których znacznie odbiegały pod tym względem wojewódz-
twa wschodnie z zaludnieniem 31 osób/km
2
, przy średniej krajowej 68 osób/km
2
.
Powojenny stan liczby ludności początkowo nie był znany i został ustalony
post
factum
, dopiero na podstawie spisu ludności. Wyniki pierwszego spisu ludności
Rozwój i rozmieszczenie ludności
83
były niespodzianką. Przypuszczano, że Polska będzie liczyć 30 mln mieszkańców,
tymczasem spis wykazał, łącznie z wojskiem, 25 690 899 osób, co po dodaniu zie-
mi śląskiej i wileńskiej, które w chwili przeprowadzania spisu nie należały jeszcze
prawnie do Polski, dawało zaludnienie ogółem 27 177 tys. osób, to znaczy prawie
3 mln mniej niż oczekiwano (tab. IV.3). Wśród państw europejskich dawało to Pol-
sce 6 miejsce za Rosją (105 mln), Niemcami (59), Anglią (46), Francją (40) i Włocha-
mi (38), a przed Hiszpanią (21), Rumunią (17), Jugosławią (14,5), Czechosłowacją
(13,5) i Węgrami (9 mln).
Tabela IV.2. Składniki przyrostu liczby ludności, 1895–1938
Table IV.2. Components of population change, 1895–1938
Okres
Period
Polska
Poland
Województwa (dzielnice)
Group of voivodships
centralne
central
wschodnie
eastern
zachodnie
western
południowe
southern
Ludność w tysiącach
1
Population in thousands
1 I 1895
24 019
9 589
4 338
3 256
6 836
30 310
2
12 563
2
5 377
2
1 I 1914
4 152
8 218
1 I 1919
26 282
10 948
3 852
3 987
7 495
1 I 1924
28 774
11 975
4 812
4 089
7 898
1 I 1931
31 668
13 263
5 490
4 457
8 458
1 I 1939
34 849
14 601
6 158
4 888
9 202
Przyrost rzeczywisty w tysiącach
Actual increase in thousands
10 830
2
5 012
2
1 820
2
1895–1938
6 291
2
2 974
2
1 039
2
1 632
2 368
1895–1913
896
1 382
–4 028
2
– 1 615
2
– 1 525
2
1914–1918
– 165
– 723
1919–1923
2 492
1 027
960
102
403
1924–1930
2 894
1 288
678
368
560
1931–1938
3 181
1 338
668
431
744
Przyrost naturalny w tysiącach
Natural increase in thousands
1895–1938
16 666
7 237
3 033
2 604
3 792
1895–1913
8 826
3 717
1 485
1 413
2 211
– 365
2
75
2
– 150
2
– 300
2
1914–1918
10
1919–1923
1 508
659
249
282
318
1924–1930
3 411
1 421
748
454
788
1931–1938
3 286
1 365
701
445
775
Przyrost (+) lub strata (–) migracyjna w tysiącach
Total net migration in thousands
1895–1938
– 5 836
– 2 225
– 446
2
– 972
– 1 426
1895–1913
– 2 535
2
– 743
2
– 517
– 829
– 3 663
2
– 1 690
2
– 1 375
2
1914–1918
– 175
– 423
2
1919–1923
+ 984
+ 368
+ 711
– 180
+ 85
1924–1930
– 517
– 133
– 70
– 86
– 228
1931–1938
– 105
– 27
– 33
– 14
– 31
1
Z wojskiem skoszarowanym.
2
Liczby niepewne.
Źródło: GUS, 1939, tabl. III.1.
Pierwsze lata niepodległości, poczynając od 1919 r. do końca roku 1923,
charakteryzował bardzo silny wzrost liczby ludności (przeciętnie rocznie 1,9%),
na który złożyła się wysoka powojenna liczba urodzeń (maksimum w latach
– 1 213
84
Ludność Polski w XX w.
1923–1925) oraz dwa przeciwstawne procesy migracyjne. Pierwszy, to repatria-
cja 1265 tys. osób, rozpoczęta w końcu 1918 r. i zakończona w 1924 r. Drugi
to emigracja Niemców z województwa poznańskiego, pomorskiego i Górnego Ślą-
ska, oceniana na ponad 800 tys. osób, również trwająca do 1924 r. (por. rozdział
VIII). Główne nasilenie repatriacji przypadło na lata 1921–1922 i wówczas roczny
przyrost liczby ludności sięgał 2,6–2,8%, w tym w grupie województw wschodnich
w 1922 r. wyniósł 8,5%, a równocześnie w grupie województw zachodnich liczba
ludności spadła o 2,3%.
Tabela IV.3. Ludność Polski według województw w miastach i na wsi w 1921 i 1931 r.
Table IV.3. Population by provinces, urban, rural, 1921 and 1931
Liczba ludności /
Population
Wzrost liczby
ludności
Population change
Województwa
Provinces
(voivodships)
30 IX 1921 r.
9 XII 1931 r.
wieś
rural
w tysiącach / in thousands w % / in %
Ogółem 27 176,7
1, 3
6 939,2 19 919,0 32 107,3
3
8 731,0 23 184,8 25,8 16,4
Centralne 11 231,4 3 571,0 7 660,4 13377,6 4 438,4 8 939,2 24,3 16,7
Wschodnie 4 119,9 556,8 3 563,1 5550,6 765,2 4 785,4 37,4 34,3
Zachodnie 4 028,5 1 209,9 2 818,6 4481,7 1 605,2 2 876,5 32,7 2,1
Południowe 7 478,5 1 601,5 5 877,0 8505,9 1 922,2 6 583,7 20,0 12,0
m. Warszawa 936,7 936,7 × 1171,9 1 171,9 × 25,1 ×
Warszawskie 2 112,8 476,3 1 636,5 2529,2 582,5 1 946,7 22,3 19,0
Łódzkie 2 252,8 871,1 1 381,7 2632,0 1 104,2 1 527,8 26,8 10,6
Kieleckie 2 535,8 609,9 1 925,9 2935,7 750,0 2 185,7 23,0 13,5
Lubelskie 2 088,0 359,0 1 729,0 2464,9 433,7 2 031,2 20,8 17,5
Białostockie 1 305,3 318,0 987,3 1643,8 396,1 1 247,7 24,6 26,4
Wileńskie 977,9
1
178,3 799,6 1275,9 261,3 1 014,6 46,6 26,9
Nowogródzkie 823,1 83,7 739,4 1057,1 102,6 954,5 22,6 29,1
Poleskie 881,0 109,8 771,2 1131,9 148,8 983,1 35,5 27,5
Wołyńskie 1 437,9 185,0 1 252,9 2085,6 252,5 1 833,1 36,5 46,3
Poznańskie 1 967,8 667,4 1 300,4 2106,5 838,4 1 268,1 25,6 −2,5
Pomorskie 935,6 242,3 693,3 1080,1 348,4 731,7 43,8 5,5
Śląskie 1 125,0
1
300,2
4
824,8 1295,0 418,4 876,6 39,4 6,3
Krakowskie 1 992,8 480,4 1 512,4 2297,8 579,5 1 718,3 20,6 13,6
Lwowskie 2 718,0 650,2 2 067,8 3127,4 775,7 2 351,7 19,3 13,7
Stanisławowskie 1 339,2 250,6 1 088,6 1480,3 295,2 1 185,1 17,8 8,9
Tarnopolskie 1 428,5 220,3 1 208,2 1600,4 271,8 1 328,6 23,4 10,0
1
Uwzględniono obszary nie objęte spisem z 1921 r.: – w woj. wileńskim (ogółem 501,7 tys. osób) wykorzystując
dane spisu z 1919 r., – w woj. śląskim (ogółem 908,3 tys. osób) wykorzystując dane spisu z 1910 r.
2
Posiadające statut prawny miasta w dn. 1 I 1933 r. na obszarze województw centralnych i wschodnich oraz
w dn. 1 VIII 1934 r. na obszarze województw zachodnich i południowych.
3
W dalszym podziale nie uwzględniono skoszarowanego wojska: w 1921 r. – 318,5 tys. i w 1931 r. – 191,5 tys.
4
Bez m. Siemianowice Śląskie oraz wchodzących od 1934 r. w skład m. Chorzowa dawnych gmin Hajduki
Nowe i Chorzów.
Źródło: Krysiński, 1937, tabl. 1 i wyniki ostateczne spisów.
ogółem
1
total
miasta
2
urban
wieś
rural
ogółem
total
miasta
2
urban
wieś
rural
miasta
urban
Decydującym czynnikiem wzrostu liczby ludności w tym pierwszym okresie
był jednak przyrost naturalny ludności i tylko w województwach wschodnich
i zachodnich w większym stopniu ten wzrost kształtowany był przez procesy
Rozwój i rozmieszczenie ludności
85
migracyjne (tab. IV.2). W latach 1924–1930, po wygaśnięciu repatriacji i emi-
gracji ludności niemieckiej, rozwój liczby ludności był kształtowany przez przy-
rost naturalny, który w przeliczeniu na liczbę mieszkańców zawsze był wyższy
w dzielnicy wschodniej, i w znacznym stopniu przez ujemne saldo migracji
zagranicznych, szczególnie wysokie w województwach południowych. Nie można
pominąć znaczenia migracji wewnętrznych w rozmieszczeniu ludności, ale dla
okresu międzywojennego brak danych statystycznych pozwalających na bliższe
ustalenie kierunków i rozmiarów tych ruchów w Polsce. Przechodzenie mieszkań-
ców wsi do miast powodowało szybszy przyrost rzeczywisty ludności miejskiej
niż wiejskiej, ale nie zmieniało przestrzennego układu rozmieszczenia ludno-
ści. Nie znamy też skali przemieszczeń międzyregionalnych, choć wiadomo, że
występowały wędrówki do województw zachodnich i wschodnich. Na Pomorze
i do Wielkopolski, na miejsca opuszczone przez ludność niemiecką, napływała
ludność z województw południowych i centralnych. Do województwa białosto-
ckiego i województw wschodnich trwał napływ personelu administracyjnego na
miejsce Rosjan, osadników wojskowych oraz drobnych rolników nabywających
gospodarstwa powstające w ramach parcelacji. W okresie międzywojennym
w wyniku reformy rolnej z 1925 r. rozparcelowano około 2650 tys. ha, a prace par-
celacyjne objęły blisko 735 tys. gospodarstw chłopskich. Jak wynika z przeprowa-
dzonej niedawno analizy, w latach 1921 i 1931 nie wystąpiły w koncentracji prze-
strzennej większe zmiany: z jednej strony następowała koncentracja ludności w
miastach, z drugiej, tendencja do dekoncentracji ludności wiejskiej (Lech, 1996).
W latach 30., w wyniku kryzysu gospodarczego, znaczenie emigracji zagranicz-
nej spadło praktycznie do zera i rozwój liczby ludności zależał tylko od wielko-
ści przyrostu naturalnego, a w skali regionalnej również od wielkości i kierunku
migracji wewnętrznych.
Przeciętna roczna dynamika rozwoju ludności (%) w poszczególnych grupach
województw przedstawiała się następująco:
Lata
Year
Polska ogółem
Poland total
Województwa
Voivodships
centralne
central
wschodnie
eastern
zachodnie
western
południowe
southern
1919–1923
1,9
1,9
5,0
0,5
1,1
1924–1930
1,4
1,5
2,0
1,3
1,0
1931–1938
1,2
1,3
1,5
1,2
1,1
Drugi powszechny spis ludności z 1931 r. objął Górny Śląsk i Wileńszczyznę
i po raz pierwszy ustalił dokładną liczbę mieszkańców, czyli 31 915,8 tys. osób spisa-
nych przez władze cywilne oraz 191,5 tys. osób spisanych przez władze wojskowe.
Skoszarowane wojsko nie było uwzględniane w dalszym podziale na miasto, wieś
czy województwa, choć niekiedy rozszacowywano je na grupy województw propor-
cjonalnie do liczby ludności. Gęstość zaludnienia kraju wzrosła do 82 osób/km
2
i choć województwa wschodnie miały największą dynamikę przyrostu ludności, to
nadal były to obszary najsłabiej zaludnione (45 osób/km
2
) w porównaniu z woje-
wództwami południowymi (107), centralnymi (97) czy zachodnimi (95 osób/km
2
).
Przestrzenny rozkład gęstości zaludnienia według powiatów (ryc. IV.1) uzupełnia
rozkład gęstości w wielkich miastach według dzielnic statystycznych (ryc. IV.2).
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

lemansa.htw.pl