rozdz10

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
X. ŹRÓDŁA UTRZYMANIA LUDNOŚCI
1. Zatrudnienie
Jedną z istotnych cech charakteryzujących każde społeczeństwo jest aktywność
zawodowa, która decyduje o źródłach utrzymania ludności. Dane na ten temat,
gromadzone przez agencje statystyczne, oparte są na systemach klasyfikacyjnych,
wprowadzanych stopniowo w ciągu ostatnich stuleci przez poszczególne kraje,
a ostatnio coraz bardziej ujednolicanych w skali międzynarodowej. Systemy te i ich
zastosowanie w statystyce polskiej omówiono bardziej szczegółowo w Aneksie.
W pierwszej dekadzie XX wieku podstawowym źródłem utrzymania ludności
na ziemiach polskich było rolnictwo, z którego utrzymywało się prawie 59% lud-
ności (tab. X.1). W rzeczywistości udział ten był na pewno wyższy, gdyż w rachun-
ku nie uwzględniono ludności obszarów północno−wschodnich, tzn. późniejszych
województw wileńskiego, nowogródzkiego, poleskiego i wołyńskiego, o zdecydowa-
nie rolniczym charakterze. O ile w Królestwie Polskim udział ludności rolniczej
nie odbiegał od średniej, a w zaborze pruskim był o 11 punktów procentowych
niższy, o tyle w Galicji ludność utrzymująca się z rolnictwa stanowiła 70% ogółu,
a w okręgu izby handlowej brodzkiej (nazwa od m. Brody) 79%. W dwóch powia-
tach (Sambor, Kołomyja) 92% ludności utrzymywało się z rolnictwa, niewiele mniej
w powiecie Tarnów (89%). W zaborze pruskim najwyższy udział ludności rolniczej
był w powiecie Kartuzy (81%), natomiast najniższy, nie licząc miast stanowiących
powiaty, w powiecie Tarnowskie Góry (12%).
Obszarem najbardziej uprzemysłowionym był Śląsk Cieszyński i Górny Śląsk
(ryc. X.1), gdzie w dwu powiatach ludność utrzymująca się z górnictwa i przemysłu
przekraczała 75% (Bytom – 78,5%, Katowice –75,4%). W Małopolsce jednostkami
administracyjnymi o najwyższym udziale utrzymujących się z sektora przemysło-
wego były: m. Drohobycz (44,6%), dzięki wydobyciu i przetwórstwie ropy naftowej,
m. Podgórze (44,6%), powiat Biała (37,4%) i m. Tarnów (31,6%), natomiast na pół-
nocy ziem polskich trzy miasta: Elbląg (63,0%), Gdańsk (44,4%) i Poznań (43,2%).
W Królestwie Polskim tylko w Łodzi ponad połowa ludności utrzymywała się
z przemysłu, na pozostałym obszarze, z wyjątkiem guberni piotrkowskiej i war-
szawskiej, z przemysłu utrzymywało się mniej niż 12% ludności.
Zajęcia w sektorze usługowym były dominującym źródłem utrzymania przede
wszystkim w miastach, a szczególnie w Małopolsce, w takich miastach jak Rze-
szów (68,5%), Przemyśl i Stanisławów (po 62%), Jarosław (59,4%), Lwów (56,7%)
338
Ludność Polski w XX w.
Ryc. X.1. Źródła utrzymania ludności według sektorów ekonomicznych w 1910 i 1921 r.
Fig. X.1. Sources of income by economic sectors, 1910 and 1921
Źródła utrzymania ludności
339
Tabela X.1. Struktura ludności na ziemiach polskich według źródła utrzymania na
początku XX w.
Table X.1. Population on the territory of Poland by sources of income at the beginning of
20th century
Terytorium
Territory
Ogółem
Total
Rolnic-
two i
leśnictwo
Agricul-
ture and
forestry
Przemysł
i rzemio-
sło
Manufac-
turing
and handi-
craft
Handel i
transport
Commerce
and trans-
portation
Służba
domowa
Domestic
services
Służba
publiczna
Public
service
Bez
zawodu
Other
tys. / in thousands
Królestwo Polskie
1
(1897)
9 402,3 5 308,4 1 508,2
812,8
962,1
486,4
324,4
czynni zawodowo
2 954,7 1 294,9
526,2
211,6
450,7
317,3
153,9
bierni zawodowo
6 447,6 4 013,4
982,0
601,2
511,4
169,0
170,5
w % / in percentage
Królestwo Polskie
1
9 402,3
56,5
16,0
8,6
10,2
5,2
3,4
w tym gubernie:
Kaliska
840,6
65,1
12,4
5,6
10,4
2,9
3,6
Kielecka
762,0
72,5
8,4
7,0
7,0
2,9
2,2
Lubelska
1 160,7
66,7
10,7
7,3
7,6
5,5
2,2
Łomżyńska
579,6
64,8
10,1
6,8
6,9
8,5
2,9
Piotrkowska
1 403,9
39,4
32,4
10,6
10,9
3,2
3,5
w tym: m. Łódź
314,0
0,4
54,4
19,5
17,2
4,1
4,4
Płocka
553,6
59,5
10,2
5,6
14,6
5,4
4,7
Radomska
814,9
66,9
12,2
7,6
7,6
3,3
2,4
Siedlecka
772,1
67,4
10,9
7,4
7,5
4,3
2,4
Suwalska
582,9
71,9
7,3
5,0
6,2
5,9
3,7
Warszawska
1 931,9
35,8
21,7
13,5
15,6
8,1
5,3
w tym: m. Warszawa
683,7
0,5
34,4
24,6
20,1
12,3
8,1
B. zabór austriacki
(1910)
8 459,3
70,7
11,5
8,2
1,5
4,1
4,0
w tym okr. izby
handlowe
Krakowska
2 606,3
71,5
10,8
8,0
1,3
4,0
4,4
Lwowska
3 730,1
71,4
9,7
8,7
1,8
4,6
3,8
Brodzka
1 688,1
79,2
6,9
7,0
1,2
3,0
2,7
Śląsk Cieszyński
434,8
27,2
49,4
9,9
1,3
4,0
8,2
B. zabór pruski
(1907)
6 176,0
45,1
31,2
8,6
1,3
5,1
8,7
Prowincja
Poznańska
1 964,8 54,1 23,4 8,7 1,2 5,1 7,6
rej. poznańska 1 246,8 54,9 22,6 8,4 1,2 5,1 7,8
rej. bydgoska 718,0 52,7 24,6 9,2 1,2 5,1 7,2
Prusy Zachodnie 1 630,3 49,9 24,1 9,1 1,8 6,0 9,0
rej. gdańska 708,7 39,8 29,9 11,4 2,3 5,8 10,7
rej. kwidzyńska 921,6 57,6 19,6 7,4 1,5 6,1 7,7
Rejencja olsztyńska 523,4 60,6 17,6 6,2 1,1 6,5 8,1
Rejencja opolska 2 057,4 28,8 47,7 8,8 1,1 3,9 9,6
Ogółem 24 037,6 58,6 18,4 8,5 4,9 4,8 5,0
1
„W dzielnicy rosyjskiej uwzględniono terytorium, odpowiadające mniej więcej pięciu województwom dzisiejszym
[białostockie, kieleckie, lubelskie, łódzkie i warszawskie – przyp.
AG
], tj. potrącono cztery powiaty dawnej guberni
suwalskiej (kalwaryjski, marjampolski, wyłkowyski i władysławowski), leżące poza linią demarkacyjną polsko-
litewską, natomiast dodano trzy powiaty dawnej guberni grodzieńskiej...” (GUS, 1921–1930, R. I, cz. I, s. 29).
Źródło: Szulc, 1920, tabl. VIII; GUS, 1921, tabl. 18 i 19.
340
Ludność Polski w XX w.
czy nadgraniczne, liczące 18 tys. mieszkańców Brody (56%). Podobny poziom
utrzymujących się z usług występował w Warszawie (57%), zaś najniższy w powia-
tach Sambor (3,8%) i Myślenice (4,1%).
Na tle innych krajów środkowoeuropejskich ludność ziem polskich u progu XX
wieku była zdecydowanie rolnicza, jeśli porównać ją z ludnością Wielkiej Brytanii,
gdzie z sektora rolniczego utrzymywało się 15% ludności, Niemiec (37%) czy Fran-
cji (40%). Jedynie w Rosji z rolnictwa żyło więcej ludności (79%). Dla porównania
z przemysłu, handlu, komunikacji i górnictwa w W. Brytanii utrzymywało się 64%
ludności, w Niemczech 48%, we Francji 41%, a w Królestwie Polskim 32% (Ihnato-
wicz, 1982, tab. 12).
Po odzyskaniu niepodległości, na obszarze objętym spisem 1921 r., mieszkało
25,4 mln ludności (bez skoszarowanego wojska), z tego dwóch na trzech mieszkań-
ców utrzymywało się z rolnictwa, 13,9% z zajęć przemysłowych i 14,4% z usług,
pozostałe 5,3% stanowili bezrobotni i ludność bez określonego zajęcia. Agrarny
charakter kraju pogłębił się w porównaniu ze stanem z początku wieku, z uwagi
na przyłączenie ziem wschodnich, a udział ludności utrzymującej się z przemysłu
nieco wzrósł dopiero po przyłączeniu Górnego Śląska w trzy tygodnie po dacie spi-
su ludności. Większość ludności utrzymującej się z przemysłu stanowili rzemieśl-
nicy i robotnicy pracujący w zakładach rzemieślniczych i drobnych zakładach prze-
mysłowych oraz chałupnicy (tab. X.2). Nowoczesna produkcja przemysłowa była
ulokowana na Śląsku, w Zagłębiu Dąbrowskim, okręgu łódzkim i warszawskim,
Zagłębiu Krakowsko−Chrzanowskim, Poznaniu i zagłębiu naftowym.
Grupę utrzymujących się z sektora usługowego tworzyli żyjący z handlu i ubez-
pieczeń (44%), komunikacji i transportu (22,8%), służby publicznej i wolnych
zawodów (23,8%) oraz służby domowej i innych usług osobistych (9,3%). W han-
dlu dominowały małe rodzinne sklepiki i stragany, w komunikacji największym
pracodawcą była kolej, a w lokalnym transporcie przeważały jednoosobowe firmy
furmańskie, dorożkarskie, posłańcy i tragarze.
Drugi spis ludności z 1931 r., przeprowadzony na całym terytorium państwa,
wykazał zmiany struktury zawodowej ludności (tab. X.3). Udział ludności utrzy-
mującej się z rolnictwa spadł o 5 punktów procentowych, do 61,4%. W wojewódz-
twach centralnych, wschodnich i południowych spadek nie był znaczny (o około 3
punkty procentowe), jednak w woj. zachodnich udział ludności żyjącej z rolnictwa
zmniejszył się z 56,7% do 39,4%. Swój udział w tak znaczącej zmianie w krótkim
czasie miał zapewne fakt nieobjęcia poprzednim spisem obszarów plebiscytowych
przyznanych Polsce na Górnym Śląsku.
Znacząco wzrósł udział ludności utrzymującej się z sektora przemysłowego
– do 19,4% w wyniku zmiany struktury zatrudnienia nie tylko w wojewódz-
twach zachodnich, ale i w centralnych (z 12,4 do 24,1%). Najwolniej zmienia-
ła się struktura zatrudnienia w województwach południowych, gdzie udział
utrzymujących się z przemysłu wzrósł do 12,9% (wzrost o 5 punktów procen-
towych), ale przede wszystkim we wschodnich (wzrost z 6,3% do 8,5%). Cechą
charakterystyczną grupy województw wschodnich i południowych był większy
udział ludności utrzymującej się z sektora usługowego niż z sektora przemy-
słowego, ale w tym przypadku był to dowód zacofanej struktury gospodarczej
tych obszarów.
Źródła utrzymania ludności
341
Tabela X.2. Ludność czynna i bierna zawodowo objęta spisem z 30 IX 1921 r.
według sektorów ekonomicznych i stanowiska społecznego (tys. osób)
Table X.2. Population active and passive by economic sectors and social standing in
thousands, September 30, 1921
Stanowisko społeczne
Social standing
Województwa
Voivodships
Sektory
Sectors of economy
Ludność
ogółem
Popula-
tion total
samo-
dzielni
indepen-
dent
praco-
wnicy
umysłowi
white-
collar
workers
robotnicy
i chałup-
nicy
workers
and
cottage
workers
pomaga-
jący człon-
kowie
rodzin
assisting
members
of family
nie-
określone
undeter-
mined
Polska
25 376,2
1
10 658,0
1 022,6
6 452,7 6 446,2
796,6
sektor rolniczy
16 856,3
7 535,5
131,7
2 869,4
6 316,8
2,9
sektor przemysłowy
3 530,4
1 601,2
155,8
1 705,6
66,1
1,7
sektor usług
3 662,5
1 518,7
708,1
1 369,8
62,4
3,5
bezrobotni i bez określenia
1 327,0
2,6
27,1
508,1
1,0
788,5
Województwa centralne
11 231,3
4 772,5
468,4
3 215,1
2 424,9
350,3
sektor rolniczy
6 701,1
3 035,2
56,0
1 251,2
2 358,0
0,8
sektor przemysłowy
2 069,9
886,0
89,0
1 056,6
37,4
0,8
sektor usług
1 848,7
850,1
310,3
657,6
29,2
1,5
bezrobotni i bez określenia
611,6
1,2
13,1
249,7
0,3
347,3
Województwa wschodnie
3 618,2
1 855,7
64,0
302,5
1 323,8
72,2
sektor rolniczy
2 998,1
1 516,1
8,9
163,8
1 307,9
1,3
sektor przemysłowy
227,9
171,9
4,6
44,0
7,1
0,2
sektor usług
295,3
167,3
47,7
71,3
8,5
0,5
bezrobotni i bez określenia
97,0
0,4
2,7
23,6
0,2
70,2
Województwa zachodnie
3 048,2
889,2
198,4
1 390,5
373,2
196,8
sektor rolniczy
1 728,3
565,5
40,7
759,6
362,1
0,4
sektor przemysłowy
507,6
213,4
24,4
262,6
6,9
0,3
sektor usług
534,3
110,1
127,6
291,9
4,1
0,6
bezrobotni i bez określenia
278,0
0,2
5,6
76,5
0,1
195,6
Województwa południowe
7 478,5
3 140,6
291,8 1 544,5
2 324,3
177,2
sektor rolniczy
5 428,8
2 418,7
26,1
694,8
2 288,7
0,5
sektor przemysłowy
725,0
329,9
37,7
342,4
14,6
0,4
sektor usług
984,2
391,2
222,5
349,1
20,5
0,9
bezrobotni i bez określenia
340,6
0,8
5,6
158,3
0,5
175,4
1
Bez skoszarowanego wojska nieuwzględnionego w dalszym podziale.
Źródło: GUS, 1926–1928, tabl. XVII.
W przekroju terytorialnym najbardziej rolniczym województwem kraju było
nowogródzkie, gdzie 83,1% ludności utrzymywało się z rolnictwa, ale maksimum
występowało na Polesiu w powiecie Kamień Koszyrski (93,2%). Na terenach obec-
nej Polski największy udział ludności żyjącej z rolnictwa charakteryzował powiaty
Limanowa (87,5%), Kolbuszowa (86,6%), Myślenice (86,1%) i Sokółka (85,4%).
Również w kilku powiatach Polski centralnej udział mieszkańców żyjących z rolnic-
twa przekraczał 80% ogółu (ryc. X.2).
Zaledwie nieco ponad jedna trzecia (34,6%) mieszkańców Polski utrzymywała
się spoza rolnictwa, tzn. z sektora przemysłowego i usługowego (ryc. X.3). Rozpię-
tość miedzy najbardziej rozwiniętymi i zacofanymi obszarami zawierała się między
95,7% ludności utrzymującej się spoza rolnictwa w m. Łodzi i 6,5% w powiecie
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

lemansa.htw.pl