ruiny - oz 4 2005, Teoria Konserwacji Zabytków Architektury
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ARCHITEKTURA Jan Tajchman architekt - konserwator zabytków Uniwersytet Miko∏aja Kopernika w Toruniu KONSERWACJA RUIN HISTORYCZNYCH UWAGI O METODZIE na zachowana w postaci dzie∏ architektury i sztu- ki bywa nara˝ona na daleko idàce przekszta∏cenia lub wr´cz zniszczenie 1 . JednoczeÊnie powstajà projekty i realizacje wykorzystujàce rozwiàzania eklektyczne. NaÊladujà one dawne formy, najcz´Êciej nieudolnie, bez ich w∏aÊciwego zrozumienia 2 . W tym nurcie poja- wiajà si´ „ciàgoty” do odbudowy zabytków architek- tury, które popad∏y w ruin´ tak dawno, ˝e nie ma na- wet mo˝liwoÊci okreÊlenia ich minionego wyglàdu. Jest jeszcze gorzej, gdy w tym duchu powstajà reali- zacje. Z tych to wzgl´dów myÊl konserwatorska od- rzuca praktyki prowadzàce do fa∏szowania wiedzy o dawnych dzie∏ach architektury. Dlatego ju˝ na wst´pie rozwa˝aƒ powinniÊmy sobie uÊwiadomiç, ˝e ruiny nie powinny byç odbudowywane ani fragmen- tarycznie, ani tym bardziej w ca∏oÊci 3 . Wszelkim dzia∏aniom musi przyÊwiecaç podsta- wowy cel – ruiny muszà pozostaç nadal ruinami z maksymalnà ochronà pozosta∏ej i jeszcze zachowa- nej substancji, przy du˝ym zminimalizowaniu ele- mentów wprowadzanych dla ich ratowania, uczytel- nienia i udost´pnienia do zwiedzania 4 . 1. Glastonbury. Pozosta∏oÊci opactwa. T∏em ekspozycji ruin jest zielony, krótko przyci´ty trawnik. Przyk∏ad angielskiej szko∏y konserwacji ruin. Fot. K. Kozyra. 1. Glastonbury Abbey. The backdrop of the ruins exposition is a well-trimmed lawn : an example of the English school of ruins conservation. Photo: K. Kozyra. 27 ˚ yjemy w czasach, w których spuÊcizna historycz- 2. Ogrodzieniec. Ruiny zamku z lotu ptaka wraz z najbli˝szym krajobrazem (widoczne ska∏ki, tzw. os- taƒce). Prace konserwator- skie nad tzw. trwa∏à ruinà przeprowadzono w latach 60. ub.w. Proj.: A. Gruszec- ki, A. Kud∏a, S. Niemkie- wicz. Fot. ze zbiorów IZK UMK. 2. Ogrodzieniec. Aerial view of castle ruins to- gether with surrounding landscape (visible insel- bergs). Conservation of the so-called permanent ruin was conducted during the 1960s. Project: A. Gruszecki, A. Kud∏a, S. Niemkiewicz. Photo from the collections of IZK UMK. Angielska szko∏a konserwacji ruin Do krajów, w których najwczeÊniej dopracowano si´ metody konserwacji ruin, nale˝y Anglia. Dla tych dzia∏aƒ zrodzi∏o si´ nawet okreÊlenie „angielska szko∏a konserwacji ruin”. Jej ideà jest, by ruiny, które zachowa∏y si´ do naszych czasów, by∏y przekazane nast´pnym pokoleniom w niezmienionej postaci 5 . Wszelkie zabiegi winny byç zatem ograniczone do niezb´dnego minimum i stosowane tylko w celu powstrzymania procesów niszczàcych. Do g∏ównych z nich nale˝à: naprawa uszko- dzonego lica murów oraz zabezpieczenie ich korony. Wn´trze muru widoczne po odpadni´ciu warstwy li- cowej musi byç opracowywane ze szczególnà pieczo- ∏owitoÊcià. Pozostaje ono „poszarpane”, choç nale˝y tak zastosowaç wype∏nienia zag∏´bieƒ i spoin (bez ich opracowania), by nie mog∏a w nich gromadziç si´ woda. Zabezpieczenie korony polega na przemuro- waniu kilku górnych warstw na odpowiedniej za- prawie, bez wprowadzania izolacji poziomej. Korona murów musi pozostaç malownicza, jak przed pod- j´ciem prac. Jej wyrównywanie jest niewskazane. Najbardziej charakterystycznà cechà angielskiej szko∏y konserwacji ruin, polegajàcà na ca∏kowitym odst´pstwie od formy historycznej na rzecz plastyki, jest ekspozycja ruin na tle zielonego, krótko strzy˝o- nego trawnika pozbawionego Êcie˝ek. Wyst´puje on niemal we wszystkich zabytkach, m.in. na dziedziƒ- cach zamkowych i we wn´trzach koÊcio∏ów. Nale˝y podkreÊliç, ˝e spo∏eczeƒstwo angielskie uwa˝a ruiny za cenne i dba o nie. Ten fakt Andrzej Gruszecki ko- mentuje nast´pujàco: Je˝eli ruina ma czyste, staran- nie zaprojektowane otoczenie, je˝eli pilnuje jej do- zorca w urz´dowej czapce i w mundurze i je˝eli 3. Ogrodzieniec. Ruiny zamku. Proj. adaptacji ruiny i trasy zwiedzania: W. ¸opatowa, konsult. A. Gruszecki: A – dziedziƒce, 1 – poziome trasy zwiedzania, 2 – pionowe trasy (schody kr´cone), 3 – przebicie „ostaƒca” w celu stworzenia dojÊcia do punktu widokowego, 4 – punkt widokowy. Fot. ze zbiorów IZK UMK. 3. Ogrodzieniec. Castle ruins. Project of ruins adaptation and sight- seeing route: Wanda ¸opatowa, consultation: A. Gruszecki: A – courtyards, 1 – horizontal routes, 2 – vertical routes (spiral stairs), 3 – opening in inselberg in order to create an approach to a viewing site, 4 – viewing site. Photo from the collections of IZK UMK. 28 ARCHITEKTURA trzeba zap∏aciç za bilet wst´pu, ˝eby jà zobaczyç, to od razu widaç, ˝e jest to coÊ wa˝nego i godnego uwagi. Ruina taka jest ju˝ bezpieczna. Sam pomys∏ rozebrania jej musi wydaç si´ nieprawdopodobny 6 . Etapy post´powania w procesie ochrony ruin Metodyczne post´powanie majàce na celu ochron´ ruin i ich ewentualne udost´pnianie spo∏eczeƒstwu przebiegaç powinno w kilku etapach, które prezentu- jemy poni˝ej. Etap I obejmuje: Prace przygotowawcze do rozpoznania ruin , do których zaliczamy: q zebranie materia∏ów êród∏owych danego zabytku oraz literatury dotyczàcej nie tylko konkretnego obiektu, ale tak˝e typu architektury, do którego na- le˝a∏, nim sta∏ si´ ruinà; q przeprowadzenie sonda˝y archeologicznych w ce- lu przygotowania planu przysz∏ych wykopalisk; q oczyszczenie ruin i ich otoczenia z bezwartoÊcio- wej i szkodliwej roÊlinnoÊci w porozumieniu z kon- serwatorem przyrody, gdy˝ cz´Êç drzew, tzw. sa- mosiejek, mog∏a osiàgnàç wiek w∏aÊciwy dla pom- ników przyrody; 5. Pestum. Ruiny Êwiàtyni doryckiej. Fot. J. Tajchman. 5. Pestum. Ruins of a Doric temple. Photo: J. Tajchman. q oczyszczenie ruin z naniesionej ziemi i powierzch- niowego gruzu pod nadzorem archeologicznym, poprzedzajàce w∏aÊciwe wykopaliska. Prace badawcze ruin – archeologiczno-architekto- niczne, zabezpieczajàce i dokumentacyjne, na które sk∏adajà si´ nast´pujàce dzia∏ania: q wykonanie dokumentacji stanu obiektu przed pod- j´ciem prac; 4. Warszawa. Fragment ruin zamku przed jego odbudowà. Przyk∏ad tymczasowego (odwracalnego) zabezpieczenia konstrukcyjnego w formie podparcia ze stalowych rur. Fot. J. Tajchman. 4. Warsaw. Fragment of the Royal Castle ruins prior to reconstruc- tion. Example of temporary (reversible) construction protection in the form of steel pipe supports. Photo: J. Tajchman. 6. Pestum. Lapidarium w nowym budynku muzealnym usy- tuowanym w odpowiedniej odleg∏oÊci od ruin. Fot. J. Tajchman. 6. Pestum. Lapidarium in a new museum building situated at a suitable distance from the ruins. Photo: J. Tajchman. 29 q przeprowadzenie prac wykopaliskowych i sporzà- dzenie dokumentacji; q sporzàdzenie pe∏nej inwentaryzacji pomiarowo- rysunkowej i fotograficznej pozosta∏oÊci odkrywa- nego zabytku architektury; q dokonanie inwentaryzacji, skatalogowania i ponu- merowania wydobytych detali architektonicznych oraz odnotowania miejsca, w którym zosta∏y znale- zione, co ma istotne znaczenie dla póêniejszych teoretycznych rekonstrukcji; q zgromadzenie i zabezpieczenie wydobytych detali, które zostanà wykorzystane bàdê jako ekspozycja w lapidarium, bàdê do rekonstrukcji (anastylozy) niektórych fragmentów. Materia∏ w postaci kamie- ni i cegie∏, z po∏ówkami i çwiartkami w∏àcznie, mo˝e byç przydatny do drobnych napraw i uzupe∏- nieƒ w granicach nienaruszajàcych dawnej formy; q przeprowadzenie pe∏nych badaƒ architektonicz- nych zakoƒczone rozwarstwieniem i podj´ciem prób teoretycznych rekonstrukcji zarówno ca∏ego za∏o˝enia, jak i jego fragmentów; q dokonanie wst´pnych prac zabezpieczajàcych, tzw. czasowych, które obejmujà wykopy, nadwer´˝one konstrukcje, np. p´kni´te, pochylone i nadwieszo- ne mury, sklepienia. Zabezpieczenia na tym etapie muszà byç odwracalne (stàd okreÊlenie „czasowe”) tak, aby nie przekreÊla∏y póêniejszej, poprawnej ekspozycji ods∏oni´tej architektury. Oprócz zabez- pieczeƒ o charakterze konstrukcyjnym wa˝ne sà zabezpieczenia pozosta∏oÊci tynków i polichromii; q aklimatyzowanie ods∏anianych i wydobywanych z zawilgoconej ziemi elementów, m.in. tak˝e drew- nianych tak, by zbyt gwa∏towne osuszenie nie przyczyni∏o si´ do ich destrukcji czy rozpadu. W przypadku niemo˝noÊci zapewnienia odpowied- niego zabezpieczenia, ods∏oni´ty fragment po za- dokumentowaniu nale˝y natychmiast zakopaç i za- czekaç do opracowania odpowiedniej metody utrwalenia tego elementu zabytku. WartoÊciowanie ruin (wed∏ug teorii Aloisa Riegla w interpretacji Waltera Frodla 7 ). WartoÊciowanie do- tyczy stanu (lub stanów) budowli, zanim sta∏y si´ ruinami, samych ruin i ich najbli˝szego otoczenia, a tak˝e krajobrazu, którego sà nieod∏àcznym elemen- tem 8 . Analiza nasza obejmuje przede wszystkim war- toÊç historycznà i wartoÊç artystycznà ruin. 7. Toruƒ. Ruiny zamku po pracach w 1966 r. Piwnice adaptowane na lapidarium po rekonstrukcji sklepieƒ ze wzgl´dów statycznych i proble- mów z odwodnieniem. Rekonstrukcja czytelna przez zastosowanie wspó∏czesnej ceg∏y, a jednoczeÊnie zsynchronizowana z autentycznymi fragmentami nad s∏upami dzi´ki wykonaniu w dawnej technice na tzw. wycisk. Proj. aran˝acji lapidarium E. Gàsiorowski. Fot. J. Wardak. 7. Toruƒ. Castle ruins after work conducted in 1966. Cellars adapted for a lapidarium after a reconstruction of the ceilings for static reasons and problems with drainage. Reconstruction legible due to the use of contemporary brick, synchronised with authentic fragments above the pillars thanks to the application of an old technique. Project of the lapidarium arrangement: E. Gàsiorowski. Photo: J. Wardak. 30 ARCHITEKTURA 8. Toruƒ. Ruiny zamku. Perspekty- wa zagospodarowania ruin i oto- czenia. Proj. konserwatorski: F. Po- lakowski i I. S∏awiƒski, konsult. B. Rymaszewski. Rys. F. Polakow- ski: 1 – ruiny zamku g∏ównego, 2 – gdanisko, 3 – teren dawnego przedzamcza, 4 – teren dawnej fo- sy, 5 – budynek tzw. genera∏ówki, gdzie znalaz∏o si´ muzealne zaple- cze ruin wraz z trafostacjà, apara- turà dla programu „Êwiat∏o i dêwi´k” oraz w przybudówce kiosk z bileta- mi i folderami, 6 – toaleta podziem- na, 7 – taras widokowy w ruinach nad budynkami nowej kawiarni. Fot. J. Wardak. 8. Toruƒ. Castle ruins. Plan of developing the ruins and the sur- roundings. Conservation project: F. Polakowski and I. S∏awiƒski, consultation: B. Rymaszewski. Drawing: F. Polakowski: 1 – Main Castle ruins, 2 – dansker, 3 – terrain of the former forecastle, 4 – terrain of the former moat, 5 – so-called “generalówka” building, adapted for the museum foundation of the ruins, together with a transformer station, equipment for the “sound and light” programme and, in the annex, a tick- et office selling folders, 6 – under- ground toilets, 7 – viewing terrace in ruins above the new café buildings. Photo: J. Wardak. A 9. Toruƒ. Ruiny zamku. Widok z tarasu nad kawiarnià: A – na pierwszym planie ustawiony po kilku latach „agresywny” kiosk, przekreÊlajàcy pierwszà, poprawnà koncepcj´ ekspozycji ruiny wg proj. J. Tusiackiego, gdy˝ Muzeum Okr´gowe „genera∏ówk´” przeznaczy∏o na inne cele, a obecnie w ogóle wycofa∏o si´ z opieki nad ruina- mi. Fot. J. Tajchman; B – obecny u˝ytkownik przemalo- wa∏ zwieƒczenie kiosku dla zharmonizowania go z ca- ∏oÊcià i uzyska∏ dobry efekt. Fot. Maciej Prarat. 9. Toruƒ. Castle ruins. View from the terrace above the café. In the foreground: A – an “aggressive” kiosk erect- ed several years later and spoiling the earlier correct con- ception of the ruins exposition, designed by J. Tusiacki, since the Regional Museum adapted the “generalówka” for other purposes and at present has abandoned all pro- tection of the ruins. Photo: J. Tajchman; B – the present- day user repainted the kiosk crowning so that it would merge with the ruins, and achieved a satisfactory effect. Photo: Maciej Prarat. B 31 [ Pobierz całość w formacie PDF ] |