sandhi2, Religioznawstwo, Sanskryt
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Mała książeczka o sandhi (versja 0.9) Część druga - spółgłoski Wygłos inicjalny Wprawdzie „gołe” tematy i rdzenie mogą kończyć się na dowolny dźwięk, ale w użyciu tylko ograniczona ilość dźwięków może stać w wygłosie inicjalnym - na końcu słowa izolowanego, zanim zostanie ono użyte w wypowiedzi (tj. w formie pauzalnej). Znajomość zasad, zgodnie z którymi następuje przemiana pierwotnego niedozwolonego wygłosu na wygłos dozwolony, jest (niestety) ważna, ponieważ w późniejszych operacjach sandhi pewne głoski zachowują się inaczej zależnie od swojej genezy. W wygłosie może stać dowolna samogłoska, lub spółgłoska zgodna z poniższymi zasadami: - tylko jedna (tzn, zbitka spółgłoskowa musi się zredukować); - bez przydechu - bezdźwięczna - nie palatalna, ewentualnie - nosówka (oprócz palatalnej) - lub półsamogłoska l . Co oznacza, że podstawowe przemiany spółgłosek przy powstawaniu wygłosu absolutnego to: - ubezdźwięcznienie - utrata przydechu - redukcja zbitek. Dodatkowo palatalne, spiranty i h muszą przejść w głoski innego rzędu (gardłowe lub cerebralne). Przykłady: anuṣtu bh anuṣtu p (nazwa metrum) suhr̥ d suhr̥ t „przyjaciel” vā c vā k „mowa” samya g samya k „właściwie, odpowiednio” gaccha nt gaccha n „idący” pratya ñc pratya ñ pratya ṅ „zachodni” ṣa ṣ ṣa ṭ „sześć” 13 14 Wędrujące przydechy (prawo Grassmanna) Wygłosowy przydech (lub głoska h, która zachowuje się jakby była gh ) może, zamiast po prostu zaniknąć, przejść na wcześniejszą głoskę rdzenia: √duh „doić”: godu h go dh u k „dojarz” √budh „rozpoznać”: dharmabu dh dharma bh u t „znawca prawa” Inne pierwiastki podlegające temu prawu to: √guh „chować”; √dah „palić”; √dih „mazać”; √bandh „wiązać”. W niektórych formach osobowych także rdzeń √dhā „ kłaść”. Wyliczenie możliwych wygłosów absolutnych, uszeregowanych pod względem częstości występowania (zaczynając od najczęstszego): możliwy wygłos może pochodzić z ḥ s r m m n n m Upodobnienie Podstawową zasadą przy sandhi spółgłoskowym jest upodobnienie (asymilacja): pod względem dźwięczności oraz miejsca artykulacji . Typową sytuacją jest upodobnienie wsteczne, tj. zmiana wygłosowej pierwszego wyrazu pod wpływem następującej po niej nagłosowej następnego wyrazu. Inaczej mówiąc - dźwięk, który jeszcze nie zaistniał, wpływa „wstecz” na zachowanie dźwięku wcześniejszego. Zdarza się jednak także upodobnienie następcze , czyli zgodne z kierunkiem wypowiadania głosek; czasem oba rodzaje występują razem. t t th d dh h k k kh g gh c j ś h p p ph b bh ṭ ṭ ṭh ḍ ḍh j ś h ch ṣ ṅ ṅ ñ Udźwięcznienie: Wygłosowa bezdźwięczna zwarta (tj. należąca do pięciu szeregów) przed dźwięczną (także samogłoską) udźwięcznia się: vanā t +āgacchati vanā d āgacchati „z lasu przychodzi” ṣa ṭ + darśana śa ḍ darśana „szóstka darśan” vā k + yajña vā g yajña „ofiara ze słów” l l ṇ ṇ Pierwotne j, ś i h mogą zmieniać się na dwa sposoby (przechodzą albo w k , albo w ṭ ). Źródła tkwią w historii języka, zatem nie da się podać reguły, tylko - zapamiętać, które słowa jak się zmieniają... Przykłady: virā j virā ṭ „moc” (oraz nazwa metrum) asr̥ j asr̥ k „krew” di ś di k „kierunek, strona świata” vi ś vi ṭ „lud” uṣṇi h uṣṇi k (nazwa metrum) madhuli h madhuli ṭ „pszczoła” Często jednak poza udźwięcznieniem zachodzą jeszcze dalsze przemiany, bardziej upodabniające wygłos do nagłosu. Rodzaj tych zmian zależy przede wszystkim od głoski wygłosowej. 15 16 Przed ś- zmienia się w nosówkę palatalną, podczas gdy ś przechodzi w ch : n + ś ñch Sandhi międzywyrazowe Wygłosowe -m W kontakcie z nagłosową spółgłoską i półsamogłoską zawsze przechodzi w anuswarę ( ṃ ): deva m + paśyāmi deva ṃ paśyāmi „boga widzę” dev< pZyaim madhurā n + ś abdā n + ś r̥ṇoti madhurā ñch abdā ñch r̥ṇoti „słyszy słodkie dźwięki” Przed dźwięczną palatalną i cerebralną przechodzi w nosówkę ich rzędu: n + j, jh ñj, ñjh Przed samogłoską łączy się z nią (w dewanagari - w jeden znak): satya m + u palabhe satya mu palabhe „prawdę dostrzegam” rākṣasā n + j ayati + indraḥ rākṣasā ñj ayatīndraḥ „Indra zwycięża demony” sTymupl-e n + ḍ,ḍh ṇḍ, ṇḍh Wygłosowe -n Przed bezdźwięcznymi z rzędów „spirantowych” przechodzi w anuswarę ( ṃ ), w środek wsuwa się odpowiedni spirant: etasmi n + ḍ ayane etasmi ṇḍ ayane „w tym palankinie” Przed l przechodzi w anuswarę i podwaja nagłos: n + l ṃll n + c, ch ṃśc, ṃśch na + abodha n + l akṣaṇām nābodha ṃll akṣaṇām „nie zrozumieli metafory” uttamā n + l okā n + l abhate + dharmajñaḥ uttamā ṃll okā ṃll abhate dharmajñaḥ „znawca dharmy osiąga najwyższe światy” devā n + c inatayāmaḥ devā ṃśc intayāmaḥ „myślimy o bogach” kasmi n + ch admani kasmi ṃśch admani „w którym przebraniu?” n + ṭ, ṭh ṃṣṭ, ṃṣṭh Podwojenie wygłosowej nosówki Wygłosowe -ṅ, -ṇ i -n po krótkiej samogłosce podwajają się przed dowolną samogłoską nagłosową: tasm in + ā śrame tasm innā śrame „w tej pustelni” has an + i va has anni va „jakby się śmiejąc” amr̥gaya n + ṭ iṭṭibhakam amr̥gaya ṃṣṭ iṭṭibhakam „polowali na długoszpona” n+ t, th ṃst, ṃsth mūḍhā n + t yajati + paṇḍitaḥ mūḍha ṃst yajati paṇḍitaḥ “głupców omija (porzuca) mądry” Sandhi nosówek nagłosowych Przed nosówką nagłosową spółgłoska zwarta przechodzi w nosówkę swojego rzędu: abravī t + n iśi bravī nn iśi „powiedział w nocy” vā k + m āyate vā ṅm āyate „mowa kształtuje” 17 18 Podwojenie nagłosowego ch- Zarówno między wyrazami, jak i wewnątrz wyrazu, ch podwaja się, czyli przechodzi w cch (bo oczywiście podwojone musi stracić przydech), jeśli: t + ṭ, ṭh ṭṭ,ṭṭh alikha t + ṭ īkām alikha ṭṭ īkām „napisał komentarz” - przed nim pojawia się krótka samogłoska: karṇ a + ch eda karṇ acch eda „obcięcie uszu” tatr a + ch āgaka tatr a cch āgaka „tam stado kóz” vr̥ kṣasy a + ch āya vr̥ kṣasy a cch āya „cień drzewa” √gam : ga cch ati „idzie” √iṣ : i cch ati „pragnie” t + l ll ajaya t + l okam ajaya ll okam „zwyciężył świat” Oczywiście w przypadku zetknięcia z dźwięczną z tych rzędów, wygłosowe -t ulega także udźwięcznieniu: t + j, jh jj, jjh - przed nim partykuła prohibitywna (zakazu) mā : mā + ch inddhi mā cch inddhi „nie tnij” sari t + jh aṇati sari jjh aṇati „rzeka huczy” yoṣi t + j īryati yoṣi jj īryati „kobieta się starzeje” - przed nim przedrostek ā : ā + ch ādana ācch ādana „okrycie” ā + √ ch id √ ācch id „odciąć, odjąć” t + ḍ, ḍh ḍḍ, ḍḍh asīda t + ḍ ayane asīda ḍḍ ayane „usiadł w palankinie” Sandhi wygłosowego -t Upodabnia się pod względem miejsca artykulacji do nagłosowej palatalnej i cerebralnej oraz półsamogłoski l . Nagłosowe h- Przed spółgłoską zwartą przechodzi w dźwięczną przydechową jej rzędu, równocześnie wpływa na udźwięcznienie tej spółgłoski: t + c,ch cc, cch akṣipa t + h rade akṣipa ddh rade „wrzucił w jezioro” vaṇi k + h aṭṭe + āste vaṇi ggh aṭṭa āste „kupiec siedzi na targu” ta t + c intayāmi ta cc intayāmi „tak myślę” udahara t + ch attram udahara cch attram „uniósł parasol” t + ś cch [dodatkowe upodobnienie progresywne] yoṣi t + ś rāmyati yoṣi tcch rāmyati „kobieta wysila się” (lub: yoṣi cś rāmyati - rzadziej) ta t + ś rutvā + kupitaḥ + abhava t + ś ivaḥ ta cch rutvā kupito’bhava cch ivaḥ „usłyszawszy to, Śiwa stał się zagniewany” 19 20 Cerebralizacja n Śródgłosowe -n- cerebralizuje się do -ṇ- , jeśli: - przed nim występuje r̥ , r̥̄, r, ṣ - bezpośrednio lub oddzielone samogłoską, spółgłoską gardłową (k…), wargową (p…), półsamogłoską y, v , lub h , oraz - nie występuje przed nim palatalna, cerebralna ani zębowa, oraz - po nim jest samogłoska, n, m, y lub v . Sandhi wewnątrzwyrazowe Cerebralizacja s Śródgłosowe -s- cerebralizuje się do -ṣ-, jeśli: - przed nim jest samogłoska (może być z anuswarą) inna niż a/ā lub spółgłoska k lub półsamogłoska r , oraz - po nim następuje cokolwiek oprócz r nr̥ pa „król” - I.sg.m.: nr̥ pe ṇ a kara „ręka” - I.sg.m.: kare ṇ a viṣa „trucizna” - I.sg.m.: viṣe ṇ a brahman „absolut” - I.sg.n .: brahma ṇ ā ; L.sg.: brahma ṇ i karman „czyn” - I.sg.n.: karma ṇ ā; L.sg.: karma ṇ i Często pojawia się w końcówkach: -su (L.pl.): deve ṣu (od deva , m.); vaṇik ṣu (od vaṇik , m.); te ṣu (od tad , m. i n.) ale: kanyā su (od kanyā , f.); tā su (od tad , f.) ale: pāpa „grzech” - I.sg.m.: pāpena [nie ma żadnej z koniecznych r̥ , r̥̄, r, ṣ ] karṇa „ucho” - I.sg.: karṇena [cerebralne ṇ po r zatrzymuje zmianę] viṣṇu „Wisznu” - I.sg.: viṣṇunā [cerebralne ṇ po ṣ zatrzymuje zmianę] smārta „uczony w piśmie” - I.sg.m.: smārtena [zębowe t po r zatrzymuje] -si (2sg.ind.P.): bhunak ṣi (od √bhuñj , „jeść”, temat bhunaj - wygłos się ubezdźwięcznia); suno ṣi (od √su , „wyciskać sok”, temat sunu/suno ,) ale : jaya si (od √ji „zwyciężać”, temat jaya ), at si (od √ad „jeść”, temat ad/ at ) Cerebralizacja n po przedrostkach czasem nie występuje (wbrew zasadzie), rozstrzyga uzus: pra+√nam „kłaniać się”: pra ṇ amati pra+√nī „przyprowadzić”: pra ṇ ayati pra+√naś „zaniknąć”: pra ṇ aśyati pari+√nam „zmienić się ”: pari ṇ amati pari+√nī „poślubić”: pari ṇ ayati parā+√nī „wyprowadzać”: parā ṇ ayati -sya- (cecha tematu futuri) przy rdzeniach seṭowych (tj. ze spójką -i- ): bhav iṣya ti „będzie”; gam iṣya ti „pójdzie”; ale: at sya ti „zje”; pat sya ti „poleci” Także przy tematach spółgłoskowych: √vac „mówić”: vak ṣya ti „powie” Oraz w innych sytuacjach: √sad „siedzieć”: sīdati, ale: - vi+√sad „tonąć”: vi ṣ īdati; ni+√sad „siadać”: ni ṣ īdati upari ṣ ad „siedzący w górze” (od √sad) vapus „wdzięk”: vapu ṣ ā I.sg.; vapuḥ ṣ u L.pl. ale : pra+√nr̥ t „tańczyć”: pranr̥ tyati pari+√nr̥ t „tańczyć w kółko”: parinr̥ tyati uparinābhi „nad pępkiem” ( upari „powyżej”, nābha „pępek”) Także z przedrostkiem nis- cerebralizacja nie zawsze zachodzi (zob. sandhi wisargi wewnętrzne w części pierwszej). 21 22 [ Pobierz całość w formacie PDF ] |