sandhi1, Religioznawstwo, Sanskryt
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Mała książeczka o sandhi (wersja 0.9) Tabela fonemów sanskryckich samogłoski Część pierwsza - samogłoski i wisarga l̥ l̥ ̄ (*) proste: a ā i ī u ū r̥ r̥̄ złożone (dyftongi): e o ai au spółgłoski zwarte legenda: gardłowe k kh g gh ṅ V (duża litera V) - „dowolna samogłoska” (od ang. vowel - samogłoska) C (duża litera C) - „dowolna spółgłoska” (od ang. consonant - spółgłoska) Cdź - „spółgłoska dźwięczna” Cb - „spółgłoska bezdźwięczna” palatalne c ch j jh ñ cerebralne ṭ ṭh ḍ ḍh ṇ zębowe t th d dh n nagłos - pierwszy dźwięk wyrazu wygłos - ostatni dźwięk wyrazu wygłos absolutny - na końcu zdania/ frazy. śródgłos - głoski w środku wyrazu wargowe p ph b bh m płynne (półsamogłoski) y r l v spiranty ś ṣ s h gardłowa dźwięki dodatkowe: anuswara (unosowienie po samogłosce) ṃ wisarga (przydech po samogłosce) ḥ Iloczas - samogłoski mogą mieć długość jednej matry (krótkie) lub dwu matr (długie). Dyftongi są zawsze długie, także e i o , które pochodzą ze starszych dwugłosek ei i ou . * Długie l̥ ̄ w praktyce nie występuje, krótkie tylko w jednym rdzeniu kl̥p . Spółgłoski zwarte ułożone są wg porządku: 2 bezdźwięczne - 3 dźwięczne; bez przydechu - z przydechem - nosówka (też dźwięczna). Półsamogłoski są zawsze dźwięczne. Spiranty zawsze bezdźwięczne. 1 2 Stopniowanie samogłosek ● wygłosowe proste przed inną samogłoską osłabiają się do odpowiednich półsamogłosek: i/ī + V yV kusumān i + ā kāśe kusuman yā kāśe „kwiaty na niebie” lakṣm ī + u pakrāmati lakṣm yu pakrāmati „szczęście się zbliża” prat i (przedrostek) + a kṣa (temat) prat y akṣa „przed oczyma; bezpośredni” osłabione y v r l ̥ r̥ ̄ proste / słabe i ī u ū l̥ wyższe / guṇa a e o ar al u/ū + V vV hr̥ dayeṣ u + ī hāḥ manuṣyeṣ vī hāḥ „w sercach pragnienia” madh u (temat) + a ka (przyrostek) madh va ka „pszczoła” najwyższe / vr̥ ddhi ā ai au ār āl Sandhi samogłosek opiera się na ich wzajemnych związkach; samogłoski mogą się osłabiać (przechodzić na stopień niższy) lub wzmacniać (przechodzić na stopień wyższy). Ostateczne osłabienie to utrata zgłoskotwórczości i zamiana na odpowiednią półsamogłoskę. Stopień wyższy określa się jako dołączenie samogłoski a do stopnia niższego (czyli: e=a+i; ai=a+e=ā+i; o=a+u; au=a+o=ā+u ) r̥ /r̥̄ + V rV (w praktyce tylko wewnątrzwyrazowo) pit r̥ (temat) + a rjita (temat) pit ra rjita „uzyskany od ojca” wzmocnienie wewnątrzwyrazowe : ● samogłoska rdzeniowa przy tworzeniu wyrazów/form pochodnych: √v a d „mówić” : v a dana „mowa”; v ā da „stwierdzenie, nauka” √c i t „myśleć”: c i tta „myśl, świadomość”; c e tas „umysł”; c ai tanya „świadomość” √b u dh „rozpoznać”: b u ddha „przebudzony”; b o dhi „rozpoznanie”; b au dha „buddyjski” √k r̥ „robić”: k r̥ ta „zrobiony”; k ar man „czyn”; k ār ya „obowiązek” √k l ̥ p „formować”; k l ̥ pti „przygotowanie”; k al pa „odpowiedni”; k āl pa „rytuał”. Sandhi samogłoskowe samogłoski proste ● dwie jednakowe (niezależnie od ich długości) łączą się w jedną długą: wewnątrz wyrazu: dev a (temat) + a ḥ (końcówka N.pl.m.) dev ā ḥ „bogowie” par i (przedrostek) + √ ī kṣ (rdzeń) √par ī kṣ „obserwować” s u (przedrostek) + u kta (temat) s ū kta „dobrze powiedziany” między wyrazami: variṇ ā + a kṣalat variṇ ā kṣalat „wodą umył” tath ā + ā gata tath ā gata „w ten sposób przybył” vasat i + i ha vasat ī ha „mieszka tutaj” namas i + ī śvarāya namas ī śvarāya „kłaniasz się bogu” dhen ū + u ḍḍīyataḥ dhen ū ḍḍīyataḥ „dwie krowy wzlatują” ● na styku tematu i końcówki lub dwóch tematów (tj. w złożeniach): vad a (temat) + ī t (końcówka 3sg.opt.P) vad e t „mówiłby” mah ā + r ̥ ṣi mah ar ṣi „wielki mędrzec” mah ā + ī śvara mah e śvara „wielki bóg” kath a + u paniṣad kath o paniṣad „upaniszada Katha” 3 4 wyjątek: cecha imperfektu a (tzw. augment) w połączeniu z nagłosową samogłoską rdzenia daje vr̥ ddhi, a nie guṇę: a (augment) + i ccha (temat, od √iṣ) ai cchat „pragnął” a (augment) + u ñcha (temat, od √uñch) au ñchat „zbierał” wzmocnienie międzywyrazowe : a/ā + V wzmocnienie o jeden stopień a/ā + au au apiṃṣṭ a + au ṣadham apiṃṣt au ṣadham „rozdrobnił zioła” dwugłoski ● przed inną samogłoską rozkładają się na proste, następnie druga albo przechodzi w półsamogłoskę, albo wypada, zostawiając hiatus (rozziew): e + V (≠a) (a+i) + V a V krodh e + u dañcita krodh a u dañcita „w gniewie rzucony” y e + ā gacchanti y a ā gacchanti „którzy przychodzą” a/ā + i/ī e ten a + i tihāsena ten e tihāsena „tą historią” s ā + i cchati s e cchati „ona pragnie” tasy a + ī hā tasy e hā „jego pragnienie” bāl ā + ī kṣate bāl e kṣate „dziewczyna patrzy” wyjątek: e + a e’ t e + a vasthitāḥ t e’ vasthitāḥ „ci ustawieni” ai + V (ā+i) + V āyV / ā V tasm ai + a kṣipam tasm ā a kṣipam / tasm āya kṣipam „jemu rzuciłem” tasy ai + u pagacchati tasy ā u pagacchati / tasy āyu pagacchati „do niej podchodzi” a/ā + u/ ū o balen a + u greṇa balen o greṇa „siłą straszną” dr̥ṣṭv ā + u bhayam dr̥ṣṭv o bhayam „zobaczywszy obydwa” kany ā + u ñchati kany o ñchati „dziewczyna zbiera” gatv ā + ū rdhvam gatv o rdhvam „poszedłszy w górę” o + V (a+u) + V ā V (brak przykładów, bo brak pierwotnego o w wygłosie; wtórne - zob. część o wisardze) a/ā + r̥ /r̥ ̄ ar mam a + r̥ ṇam mam ar ṇam „mój dług” pratibh ā + r̥ ṣeḥ pratibh ar ṣeḥ „intuicja wieszcza” au + V (ā+u) + V āvV gaj au + u jjīvataḥ gaj āvu jjīvataḥ „dwa słonie ożywają” t au + a vasthitau t āva vasthitau „ci dwaj ustawieni” a/ā + e ai tasy a + e ḍaḥ tasy ai ḍaḥ „jego owca” labdhv ā + e dhām labdhv ai dhām „osiągnąwszy bogactwo” a/ā + o au bhakṣ a + o danam bhakṣ au danam „jedz owsiankę!” bhakṣitv ā + o jati bhakṣitv au jati „zjadłszy mężnieje” a/ā + ai ai alabhat a + ai śvaryam alabhat ai śvaryam „zdobył moc” 5 6 przed dźwięcznymi (także samogłoskami) Wisarga W zasadzie wisarga jest dźwiękiem wtórnym, powstałym z wygłosowych s i r . Różnica w genezie (czy z s , czy z r ) ważna jest w niewielu sytuacjach, zazwyczaj sandhi wisargi przebiega tak samo, niezależnie od jej pochodzenia. W dodatku najczęściej pochodzi z s ; pierwotne -r mają tylko dwa przysłówki: punar ( punaḥ ) „znowu” i prātar ( prātaḥ ) „rankiem”, wtórnie także nieliczne końcówki odmiany: -ur ( uḥ ) w 3pl.impf.P. dla czasowników 3 klasy oraz -ur ( uḥ ) w Abl.G.sg. rzeczowników na -r̥ . Dlatego potraktujemy wisargę jak jednorodną i pierwotną, różnice (między -s a -r ) zaznaczając jako przypadki szczególne. ● wisarga po samogłosce innej niż a,ā przechodzi w r phal aiḥ + j īvāmi phal airj īvāmi „owocami żyję” senay oḥ + u bhay oḥ + m adhye senay oru bhay orm adhye „pomiędzy obiema armiami” agn iḥ + ā gacchati agn irā gacchati „ogień przychodzi” adhvary uḥ + y ajati adhvary ury ajati „kapłan przeprowadza ofiarę” wyjątek: przed r wisarga wypada, i jeśli samogłoska przed nią jest krótka, to się wydłuża: pun aḥ + r amate pun ā r amate „znów się raduje” bhumipat iḥ + r ājati bhumipat ī r ājati „władca rządzi” ● wisarga po a : przed dźwięczną spółgłoską przechodzi w o buddh aḥ + h asati buddh o h asati „przebudzony uśmiecha się” aray aḥ + dh ūryante aray o dh ūryante „wrogowie zabijają” ācarat aḥ + y ogam ācarat o y ogam „oni dwaj praktykują jogę” pīḍit aḥ + bh ayena pīḍit o bh ayena „znękany strachem” mūḍh aḥ + m anyate mūḍh o m anyate „głupiec sądzi” Sandhi międzywyrazowe wisargi przed bezdźwięcznymi ● przed gardłową ( k, kh ) i wargową ( p, ph ) zostaje bez zmian: nr̥ pa ḥ + kh ādati nr̥ pa ḥ kh ādati „król je” hastai ḥ + p ibati hasta iḥ p ibati „rękami pije” ● przed spirantami może zostać lub upodobnić się (tylko wisarga z s ): vadata ḥ + ś iṣyāya vadata ḥ ś iṣyāya / vadata śś iṣyāya „[oni dwaj] mówią do ucznia”) tayo ḥ + s ūktayoḥ tayo ḥ s ūktayoḥ / tayo ss ūktayoḥ „tych dwóch hymnów” przed nagłosowym a przechodzi w o , natomiast nagłos wypada: nr̥ p aḥ a rthayate nr̥ p o’ rthayate „król wymaga” apostrof w transkrypcji stoi za awagrahę; specjalny niemy znak dewanagari, ale : (punar) puna ḥ + ś rutaḥ puna ḥ ś rutaḥ „znów usłyszany” zaznaczający wypadnięcie: n&pae=wRyte ● przed palatalną ( c, ch ), cerebralną ( ṭ, ṭh ) i zębową ( t, th ) przechodzi w odpowiedni spirant: guru ḥ + c a guru śc a „i mistrz” (prātar) prāta ḥ + ṭ iṭṭibhakāḥ prāta ṣṭ iṭṭibhakāḥ „rankiem długoszpony” (ptaki takie) (mātur) mātu ḥ + t r̥ṣṇā mātu st r̥ṣṇā „matki pragnienie” przed samogłoską inną niż a wisarga wypada, zostaje rozziew: bak aḥ + ā ha bak a ā ha „czapla powiedziała” vr̥ k aḥ + u vāca vr̥ k a u vāca „wilk powiedział” puruṣ aḥ + i cchati puruṣ a i cchati „człowiek pragnie” 7 8 ● wisarga po ā przed dźwięczną wypada: dev āḥ + ī kṣante dev ā ī kṣante „bogowie patrzą” kany āḥ + n r̥ tyante kany ā n r̥ tyante „dziewczęta tańczą” janak āḥ + g aṇayanti janak ā g aṇayanti „ojcowie liczą” du s tarka „błędne rozumowanie” du s tarkya „trudny do zrozumienia” du s tara „trudny do przejścia, niepokonany” ( tara od √tr̥̄ „przekraczać”) - przechodzi w wisargę przed spirantami: ni ḥ śaṅka „wolny od strachu, nieustraszony” ( śaṅka od √śaṅk „bać się”) * ni ḥ ṣaṅga „bez przywiązania, nierozproszony, skoncentrowany” ( ṣaṅga od √sañj „przylegać, przywiązywać się, być czemuś oddanym”) ni ḥ saṃśaya „niewątpliwy, pewny” ( saṃśaya od sam+√śī „wahać się, wątpić”) du ḥ śikṣita „źle wychowany, bezczelny” ( śikṣita od √śikṣ „studiować, uczyć się”) du ḥ śrava „nieprzyjemny do słuchania, hałas, kakofonia” ( śrava od √śru „słyszeć”) * du ḥ ṣupta „źle śpiący, mający koszmary senne” ( ṣupta od √svap „spać”) du ḥ strī „zła kobieta” ( strī , f. „kobieta”) ale: wisarga pochodząca z r przechodzi w r przed każdą dźwięczną, także samogłoską, nawet jeśli sama jest po a : (punar) pun aḥ + g acchati pun arg acchati „znowu idzie” pun aḥ + ā gacchati pun arā gacchati „znowu przychodzi” (prātar) prāt aḥ + a gacchat prāt ara gacchat „rankiem poszedł” wyjątek: w formach zaimkowych saḥ i eṣaḥ (N.sg.m. od tad i etad ) wisarga zachowuje się regularnie tylko przed a : s aḥ + a tra s o’ tra „on tutaj” we wszystkich innych sytuacjach po prostu wypada: * formy z nagłosowym ṣ- drugiego elementu są wynikiem sandhi; pierwotne s- cerebralizuje się po samogłosce innej niż a . Jednak tutaj cerebralizacja nie zachodzi zawsze; są także liczne formy z zachowanym s- (widoczne w przykładach). Scerebralizowane formy są zazwyczaj starsze. s aḥ + g acchati sa gacchati „on idzie” eṣ aḥ + c orayati eṣa corayati “ten kradnie” s aḥ + i cchati sa icchati “ten pragnie” etc. - przed bezdźwięczną palatalną przechodzi w ś : ni ś cetas „bez świadomości, oszalały” ( cetas od √cit „myśleć”) ni ś chandas „nieznający Wed” ( chandas „hymn wedyjski”) √du ś car „zachowywać się źle, niewłaściwie” (√ car „poruszać się”) Sandhi wewnątrzwyrazowe wisargi To kwestia głównie dwóch przedrostków, tworzących nomina złożone: nis- (bez-) i dus- („zły, niewłaściwy”, „trudny, ciężki”). Wygłosowe -s tych przedrostków: - przed bezdźwięczną gardłową, cerebralną i wargową przechodzi w ṣ : ni ṣ kampa „nie trzęsący się, nieruchomy” ( kampa od √kamp „drżeć”) ni ṣ phala „bezowocny, próżny, bezużyteczny” du ṣ karman „zły czyn, przewina, grzech” du ṣ pūra „trudny do zaspokojenia, nienasycony” ( pūra od √pr̥̄ „napełniać”) - pozostaje bez zmiany przed zębową bezdźwięczną: ni s tarkya „niewyobrażalny, nie do pomyślenia” ( tarkya od tarka , m. „logika, rozumowanie”) ni s tr̥ṣṇa „wyzbyty pragnień” (od tr̥ṣṇā, f. „pragnienie”) 9 10 [ Pobierz całość w formacie PDF ] |