Samotne matki - wyjaśnienie pojęć i etiologia zjawiska, Problemy i zagadnienia wychowawcze
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
K S . P AWEŁ L ANDWÓJTOWICZ S AMOTNE MATKI – WYJAŚNIENIE POJĘĆ I ETIOLOGIA ZJAWISKA 1. Rodzina niepełna a samotne macierzyństwo – wyjaśnienie pojęć – 2. Samotne macierzyństwo – przyczyny społeczne – 3. Samotne macierzyństwo – przyczyny indywidualne Wstęp Nie można podejmować problematyki samotnych matek i ich macierzyństwa bez przybliżenia w kontekście tych pojęć podstawowego terminu jakim jest rodzina niepełna. Samotna matka wraz z swym dzieckiem tworzy właśnie taką rodzinę niepełną. Dlatego poniżej zostanie przeanalizowane pojęcie samotnego macierzyństwa w perspektywie rodziny niepełnej. 1. Rodzina niepełna a samotne macierzyństwo – wyjaśnienie pojęć Analizując terminologię dotyczącą rodzin niepełnych stwierdzamy brak jednoznacznych określeń. Typologia rodziny jest jednym z najsłabszych punktów badań nad rodziną bowiem nie wypływa ona z szeregu szczegółowych badań empirycznych, ale tworzona jest na użytek każdorazowo inaczej formu- łowanych potrzeb diagnostycznych, przy czym nie zawsze zachowuje się te same kryteria podziału. Sytuacja ta jest szczególnie trudna, gdy chodzi o rodziny nietypowe, a więc także rodziny niepełne H. Stasiak wyodrębnia dwa typy rodzin z punktu widzenia ich struktury: niekompletne, to znaczy takie, które nigdy nie były pełne oraz rodziny zdekompletowane, czyli takie które w pewnym okresie były kompletne . N. Han-Ilglewicz wyodrębniła następujące typy rodzin niepełnych: niepełna (matka niezamężna z dzieckiem), zdekompletowana (w skutek śmierci matki lub ojca), rozbita (opuszczona przez ojca lub matkę), oraz zrekonstruowana (ojczym, macocha, dziecko adoptowane) . 1 E. K OZDROWICZ , Sytuacja dzieci w rodzinie samotnej matki , Warszawa 1989, s. 14. 2 H. S TASIAK , Kształty i wnętrza rodziny , Warszawa 1975, s. 62. 3 N. H AN -I LGLEWICZ , Nieznośni chłopcy. Typy plastyczne psychiki , Warszawa 1960, s. 75. 2 W publikacjach z zakresu polityki społecznej popularne jest pojęcie „jedyny żywiciel”. Termin ten w szerszym znaczeniu oznacza rodziny składające się z kobiety mającej na utrzymaniu męża, rodzi- ców lub młodsze rodzeństwo, a w węższym znaczeniu jest to matka zamieszkała z dziećmi do lat 16 K. Kotłowski wyróżnia między innymi rodzinę: nienormalną, niekompletną i chorą społecznie. Ze względu na omawiany problem uwagę zwraca rodzina niekompletna, która z powodu śmieci lub roz- wodu straciła jedno z małżonków lub w której jedno z rodziców pozostawało w stanie bezżennym, bądź nie wyszło za mąż dla dobra dzieci Dokonując podziału rodzin na zasadzie zróżnicowania więzi społecznej, S. Kowalski wyróżnia wiele typów rodzin. Są to: - rodzina normalna, oparta na więzi biologicznej między rodzicami i dziećmi, odznaczającymi się korzystną atmosferą wychowania, - rodzina rozbita wskutek trwałej nie- obecności jednego z rodziców, z dalszym zróżnicowaniem jej na typy podrzędne według przyczyn tego rozbicia (śmierć, separacja, rozwód, dezercja), z których każdy implikuje trudności i problemy wychowawcze, - rodzina zreorganizowana przez zawarcie po jej rozbiciu drugiego lub jeszcze następ- nego małżeństwa, - rodzina zdemoralizowana, w której panują stosunkowo konfliktowe, zaburzające funkcjonowanie rodziny jako środowisko wychowawcze warunki, - rodzina zastępcza oparta jest na więzi współżycia i funkcji opiekuńczo-wychowawczej w stosunku do dzieci, przy świadomości braku więzi biologicznej z nimi . M. Tyszkowa wyróżnia rodzinę pełną, składającą się z dwojga rodziców i dzieci, współdziałającej zgodnie i połączonej silną więzią emocjonalną, oraz rodzinę niepełną, której tylko jedno z rodziców zajmuje się prowadzeniem domu i wychowaniem dzieci . M. Trawińska ze względu na dezorganizację rodziny wyszczególniła następujące typy: – matka z dzieckiem w gospodarstwie domowym i układzie rodzinnym, w którym, nie było oj- ca (tak zwane panny z dzieckiem); – matka z dzieckiem w gospodarstwie domowym i takim układzie rodzinnym, z którego od- szedł mąż; – matki z dzieckiem w gospodarstwie domowym przy takim układzie rodzinnym, w którym brak męża wynika z przyczyn naturalnych . Definicję rodziny niepełnej podaje także statut kanadyjskiego stowarzyszenia samotnych rodziców (Parents Withous Partners) i brzmi ona następująco: „Jeden rodzic opiekuje się Jego lub Jej dziećmi w Jego lub Jej domu” . W literaturze francuskiej spotykamy się z określeniem rodzin problemowych (les familles problemes). Rodziny te charakteryzują się niskim poziomem ekonomicznym, nieustabilizo- 4 K. W ROCHNO , Potrzeby jedynych żywicielek a polityka społeczna , Problemy Rodziny (1975) nr 4, s. 1. 5 K. K OZŁOWSKI , O pedagogicznym kształceniu rodziców , Warszawa 1968, s. 65. 6 S. K OWALSKI , Socjologia wychowania w zarysie , Warszawa 1974, s. 66. 7 M. T YSZKOWA , Charakterystyka typowych środowisk wychowawczych: rodzinnego, szkolnego i pozaszkolnego , Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 23(1974) nr 3, s. 3. 8 M. T RAWIŃSKA , Samotne matki , Tygodnik Kulturalny 1977; cyt. za J. Pielkowa, Rodzina samotnej matki jako środowisko wychowawcze, Katowice 1983, s. 20. 9 E. M ARYNOWICZ -H ETKA , Praca socjalno-wychowawcza z rodziną niepełną , Warszawa 1980, s. 15. 3 wanymi stosunkami małżeńskimi. Wśród tego typu rodzin spotyka się wiele matek samotnych, które „chronią się” w wielkich miastach przed kontrolą opinii publicznej . E. Adamczuk za rodzinę niepełną uważa, taką grupę społeczną, w której jeden rodzic wypełnia wszystkie zadania rodzicielskie mające na celu zarówno zabezpieczenie materialne, jak i prowadzenie domu, wychowanie dzieci i zabiegi o więzi uczuciowe w rodzinie . E. Kozdrowicz przyjmuje okre- ślenie rodziny niepełnej jako struktury, w której matka lub ojciec samotnie wychowuje dziecko bez lub przy ograniczonym udziale współmałżonka (partnera) na skutek jego stałej lub czasowej nieobec- ności . Przedstawione powyżej klasyfikacje są niejednoznaczne i nie obejmują wszystkich przypadków niekompletności rodziny, dlatego w dalszej części pracy będziemy posługiwać się terminem „rodzina niepełna” gdyż ma ona najszerszy zakres znaczeniowy. Przez termin „rodzina niepełna” będziemy rozumieć taką rodzinę, której jeden rodzic opiekuje się dziećmi swoimi lub współmałżonka zamiesz- kującymi wspólnie z nim . Rodzin takich w naszym społeczeństwie systematycznie przybywa, gdyż w roku 1970 stanowiły one 12,7 % ogółu rodzin, w 1978 – 13,4 %, w 1988 – 15,4 % a podczas ostat- niego spisu powszechnego w 1995 roku stanowiły one 18 % rodzin w naszym społeczeństwie . W 1996 roku rodzin niepełnych w Polsce było 1580 tys. . Czyli co szósta rodzina w naszym państwie jest rodziną niepełną . Wyodrębniono następujące typy rodziny niepełnej: - rodziny niezamężnej matki, - rodziny rozwiedzione, - rodziny separowane, - rodziny półsieroce, - rodziny czasowo niepełne . W takim także kontekście należy postrzegać problem samotnego macierzyństwa, tworząc podobną do powyższej typologię samotnych matek . Samotne matki stanowią grupę społeczną, do której przy- należą kobiety w różnym wieku, wychowujące zróżnicowaną liczbę dzieci i pozostające w różnych 10 J. P IELKOWA , Rodzina samotnej matki jako środowisk wychowawcze , Katowice 1983, s. 21. 11 E. A DAMCZYK , Wychowanie dzieci w rodzinach samotnych matek , Lublin 1988, s. 24. 12 E. K OZDROWICZ , dz. cyt., s. 14. 13 J. B RĄGIEL , Wychowanie w rodzinie niepełnej , Opole 1990, s. 12. 14 B. P IETKIEWICZ , Panny, wdowy i rozwódki – raport Polityki , Polityka (1996) nr 23, s. 6; zob. E. L EŚ , Charakterystyka demograficzna i społeczno-zawodowa rodzin niepełnych w świetle danych statystycznych , Problemy Rodziny (1984) nr 5, s. 9–15. 15 B. P IETKIEWICZ , art. cyt. , s. 3. 16 Zob. B. L ACHOWSKA , S. L ACHOWSKI , Rodzina niepełna , w: L. Dyczewski (red.), Rodzina, społeczeństwo, państwo, Lublin 1994, s. 116–174. 17 J. B RĄGIEL , Wychowanie w rodzinie niepełnej , s. 12. 18 Zob. A. C ZAPIGA , Przyczyny rozbicia rodziny a warunki życia dzieci i samotnych matek , w: A. Senejko (red.), Psychologia rozwoju człowieka – wybrane zagadnienia, Acta Universitatis Wratislaviensis – Prace Psychologiczne XXXVII, Wrocław 1994, s. 85-95. 4 relacjach z ojcem dziecka. Najistotniejszym czynnikiem różnicującym samotne matki jest przyczyna ich samotności . W etiologii zjawiska samotnego macierzyństwa można wyróżnić dwa typy przyczyn – społeczne i indywidualne. Należy tu podkreślić, iż przyczyny indywidualne są bezpośrednio zależne od społecz- nych. Przez przyczyny społeczne rozumiemy tu przeobrażenia ekonomiczne, społeczne, kulturalne jakie dokonały się i wciąż dokonują się w naszym kraju po zakończeniu II wojny światowej, a obecnie w dobie transformacji systemowej. 2. Samotne macierzyństwo – przyczyny społeczne Podejmując analizę sytuacji społecznej rodziny samotnej matki, trzeba zaakcentować, że była ona wpisana w całość przeobrażeń społeczno-ekonomicznych, jakim podlegało społeczeństwo polskie pod wpływem świadomej polityki społecznej państwa socjalistycznego, jak również napięć ideowych, będących wynikiem dwóch przeciwstawnych koncepcji światopoglądowych . „Do najważniejszych czynników rodzących proces przeobrażeń społeczeństwa polskiego niewątpliwie należy zaliczyć po- stęp wiedzy, techniki i wynalazczości, proces industrializacji i urbanizacji, zmiany społeczno- ustrojowe, zmiany warunków materialnych bytowania a także upowszechnienie określonych treści ideologicznych” . Przeobrażenie rodziny polskiej zostało określone przez radykalne zmiany ustrojowe, których bieg odpowiada po części ogólnym nurtom przemian rodziny w uprzemysławiającym się świecie, a po części stanowi rezultat specyficznie polskich stosunków ustrojowych, polityki społecznej . Po zakoń- czeniu II wojny światowej w Polsce przyjęto ustrój socjalistyczny i oparto go na zasadach marksi- stowskiego materializmu . Dla ukonstytuowania się rodziny w pełni socjalistycznej niezbędne było zaistnienie ustroju w pełni socjalistycznego. Natomiast ustrój społeczeństwa znajdował swe odzwier- ciedlenie w życiu i przeobrażeniach rodziny . Równocześnie z wprowadzeniem go w życie podjęto w kraju liczne działania zmierzające do odbudowy zniszczeń powojennych, ustanowienia prawnej pod- stawy do wprowadzenia nowych zasad współżycia społecznego zawartych w ideologii marksistow- skiej, podjęto też działania zmierzające do utworzenia nowego ideału człowieka, co wiązało się rów- nież z ukształtowaniem nowej pozycji kobiety i nowej ideologii rodziny . Jedną z najważniejszych cech socjalistycznej koncepcji małżeństwa było równouprawnienie męża i żony. Miało ono być odbi- ciem ogólnego założenia ustroju socjalistycznego zmierzającego do zrównania klasowego członków 19 B. L ACHOWSKA , Samotne macierzyństwo , w: D. Kornas-Biela (red.), Oblicza macierzyństwa, Lublin 1999, s. 282. 20 F. A DAMSKI , Wychowanie w rodzinie , Kraków 1982, s. 8. 21 J. B RĄGIEL , Wychowanie w rodzinie niepełnej , s. 26. 22 A. K ŁOSKOWSKA , Rodzina w Polsce Ludowej , w: A. Sarapaty (red.), Przemiany społeczne w Polsce Ludowej, Warszawa 1965, s. 519. 23 J. B RĄGIEL , Wychowanie w rodzinie niepełnej , s. 26. 24 Z. T YSZKA , Rodziny w ustroju kapitalistycznym i socjalistycznym , w: J. Komorowskiego (red.), Przemiany rodziny pol- skiej, Warszawa 1975, s. 374. 5 społeczeństwa. Jego urzeczywistnienie wiązało z uspołecznieniem środków produkcji i zagwaranto- wania kobiecie na równi z mężczyzną prawa do pracy i równej płacy . Od samego istnienia Polski Ludowej sprawa rozwiązania kwestii kobiety wiązała się z koniecznością realizacji przyjętych zasad równouprawnienia w sferze ekonomicznej, politycznej i w życiu rodzinnym . O ile w 1931 było oko- ło 1060 tys. kobiet zatrudnionych jako pracownice najemne poza rolnictwem, to w roku 1950 praco- wało w tych samych gałęziach gospodarki narodowej 1700 tys., w 1960 roku zaś. liczba ta dochodziła do 2400 tys. i już w 1970 roku przekroczyła 3,5 mln., a w 1984 roku sięgała bez mała 5 mln. Polska zajmowała po ZSRR drugie miejsce w świecie pod tym względem aktywizacji zawodowej kobiet (46,3 %), a przede wszystkim kobiet zamężnych (75 %) . Praca zawodowa kobiet dla znacznej ilości rodzin oznaczała opuszczanie domu przez matkę na przeciętnie dziesięć godzin dziennie i ograniczenie do minimum aktywności wewnątrz obszaru życia rodzinnego. Brak matki w sposób niezwykle bolesny odbił się na wychowaniu małych dzieci, niejed- nokrotnie powodując trwałe zaburzenia w ich życiu emocjonalnym. Większość matek pracujących jest zmuszona do oddawania dzieci od niemowlęctwa do państwowych zakładów wychowawczych, na- stępnie do przedszkola, świetlicy przyszkolnej . W wyniku zmian ustrojowych przyjęto ustawowo nowy model małżeństwa i rodziny. W małżeń- stwie obowiązywała zasada równości praw i obowiązków w stosunkach osobistych i majątkowych. Małżonkowie zostali zobowiązani do wspólnego pożycia, wzajemnej wierności, pomocy osobistej i materialnej, współdziałania dla dobra rodziny. Oboje małżonkowie zobowiązani zostali, każdy według swych sił i możliwości zarobkowych i majątkowych, do tego, by przyczyniać się do zaspokajania po- trzeb założonej rodziny . Zasadniczą nowością było traktowanie rodziny wyłącznie jako związku naturalnego o zupełnie laickim charakterze. Akcentując trwałość rodziny zalegalizowano rozwody, propagując wierność małżeńską, nie występowano tak ostro przeciwko przedmałżeńskim stosunkami seksualnymi, jak to dotychczas czyniono w oparciu o założenia katolickiej etyki małżeńskiej . Inną ważny zmianą w ideologii rodzinnej było podporządkowanie wartości i celów rodziny społeczeństwu. W następstwie tego założenia podkreślano prymat pozamałżeńskich ról jednostek, nad rolami rodzin- nymi. Wpływ uprzemysłowienia i urbanizacji na rodzinę bierze się stąd, że rozwijają one technikę, a co za tym idzie i system organizacji pracy. Oferując coraz to nowe zawody, nowe miejsca pracy, w no- wych wielkich ośrodkach produkcji wyciąga z domu wszystkich zdolnych do pracy. Zjawisko to było 25 J. B RĄGIEL , Wychowanie w rodzinie niepełnej , s. 27. 26 F. A DAMSKI , Socjologia małżeństwa i rodziny , Warszawa 1984, s. 198. 27 J. B RĄGIEL , Wychowanie w rodzinie niepełnej , s. 27. 28 F. A DAMSKI , Niektóre symptomy kryzysowej sytuacji rodziny w Polsce , w: T. Kukołowicz (red.), Z badań nad rodziną, Lublin 1984, s. 112. 29 Zob. W. P IOTROWSKA , Postawy kobiet wobec pracy i ich aspiracje zawodowe , Ethos (1995) nr 29, s. 117-122. 30 E. J ABŁOŃSKA -D EPTUŁA , Współczesne zagrożenia rodziny , w: Cz. Czapów (red.), Spojrzenie na współczesną rodzinę w Polsce, Warszawa 1986, s. 303. 31 M. K ALINOWSKI , M. N ASTAREWICZ , Rozwód, przyczyny i skutki , Warszawa 1985, s. 26. [ Pobierz całość w formacie PDF ] |