roślinne motywy dekorac(1), artykuły
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Wiadomości Botaniczne 51 (1/2): 15–26, 2007 Klasycystyczne motywy roślinne w dekoracjach Zamku Królewskiego w Warszawie 1 Halina G ALERA G ALERA H. 2007. Classical plant motifs used in the ornamentation of the Royal Castle in Warsaw . Wiadomości Botaniczne 51 (1/2): 15–26. This article addresses the problems faced when identifying plants depicted in decorative motifs based on selected examples to be found in the exhibition rooms of the Royal Castle in Warsaw. The study attempts to defi ne the conventions followed when depicting individual plant species and the way in which these particular species were stylized. An attempt has also been made to explain whether it is possible to compare plant portraits with their living counterparts in order to indicate where the borderline lies between stylized plant motifs and ornamentation with plants which constitute the products of the artist’s fantasy. In many cases it is diffi cult to determine the borderline between a freely restyled image of a concrete species and a depiction which is entirely the product of the artist’s fantasy. It is only possible to indicate those features which the people who were responsible for designing the decoration in the Royal Castle wished to emphasize – in this way denoting concrete plants. The bay laurel ( Laurus nobilis ) is characterized by spherical fruit and elliptic leaves with wavy margins, the olive tree ( Olea europaea ) has oval fruits and longer narrowly elliptic leaves with fl at margins. The leaves of Acanthus species are pinnately-lobed, whereas those of the palm ( Phoenix and Chamaerops species) are deeply divided into numerous segments. The cracked pomegranate ( Punica granatum ) fruit that contains numerous seeds is crowned by a conspicuous and wide open calyx. Spherical vine ( Vitis vinifera ) berries are grouped into characteristic paniclelike clusters . The Italian pine cone and artichoke infl orescence differ from each other in the outline and arrangement of scales (in Pinus pinea ) or bracts ( Cynara sp.). However the identifi cation of the plants discussed has to be based on arguments resulting from cultural conventions. The reference to ancient patterns (which is typical of Classicism) also concerns the choice of decorative plant motifs used since the species are indigenous to the Mediterranean region and have been cultivated in this area since antiquity. K EY WORDS : Royal Castle in Warsaw, classicism, ornamentation, useful plants, Laurus , Olea , Phoenix , Chamaerops , Acanthus , Vitis , Punica , Pinus , Cynara Halina Galera, Zakład Botaniki Środowiskowej, Wydział Biologii, Uniwersytet Warszawski, Al. Ujazdow- skie 4, 00-478 Warszawa, e-mail: h.galera@uw.edu.pl 1 Artykuł stanowi zmienioną wersję referatu Zamek Królew- ski okiem botanika , por. sprawozdanie Sesja Oddziału War- szawskiego Polskiego Towarzystwa Botanicznego „Botanika w kontekście kulturowym” ( Zamek Królewski w Warszawie, 3 grudnia 2005 ) w niniejszym numerze Wiadomości Bota- nicznych . WSTĘP W typowych warunkach identyfi kacja obiektu przyrodniczego odbywa się na podstawie ob- serwacji organizmu lub jego fragmentu. Ana- 16 H. Galera liza motywów roślinnych w dziełach sztuki przebiega bardzo specyfi cznie, ponieważ badacz ma do dyspozycji tylko te cechy rośliny, które uwzględnił twórca dekoracji. Identyfi kację utrud- niają przede wszystkim: wynikająca z funkcji dekoracyjnych stylizacja przedstawień, a także ich fragmentaryczność, uproszczenia w budowie i zachwianie proporcji poszczególnych organów roślinnych oraz brak naturalnych barw (np. w przypadku motywów złoconych). Przedmiot badań stanowi analiza wybra- nych klasycystycznych motywów zdobniczych w Zamku Królewskim w Warszawie pod względem stopnia odzwierciedlenia rzeczywi- stego wyglądu ukazanych w nich roślin. Celem pracy jest próba określenia kanonów stylizacji w przedstawieniach poszczególnych gatunków. Podjęto także próbę wyjaśnienia, czy porówna- nie portretów roślin z wyglądem ich żywych pierwowzorów pozwoli na wskazanie granic pomiędzy stylizowanymi motywami roślinnymi a dekoracjami roślinnymi stanowiącymi wytwór fantazji artysty . się w malarskiej i rzeźbiarskiej dekoracji wnętrz Łazienek i Zamku Królewskiego w Warszawie. Klasycyzm stanisławowski jako sztuka powstała na zlecenie polskiego króla i realizująca jego program ideowy, miał nie tylko podnosić prestiż Zamku i dworu, ale przede wszystkim odzwier- ciedlać zapatrywania polityczne i upodobania estetyczne monarchy. Był to efekt osobistego zaangażowania Stanisława Augusta, który wy- bierał tematy do wystroju sal i dbał o właściwy dobór motywów do zdobień architektonicznych (por. np. Lorentz, Rottermund 1984, Rotter- mund 1989). Modernizacja Zamku Królewskiego w stylu stanisławowskim nastąpiła w latach siedemdzie- siątych i osiemdziesiątych XVIII wieku. Nad jej koncepcją pracowali znani królewscy architekci: Jakub Fontana, Domenico Merlini, Jan Chrystian Kamsetzer oraz Jan Bogumił Prelsch. Przebu- dowano przede wszystkim Apartament Króla i Apartament Wielki - dwa zespoły powiązanych ze sobą pomieszczeń prywatnych i reprezenta- cyjnych, zlokalizowanych na 1. piętrze gmachu zamkowego (Rottermund 1989, 2002, Chodźko, Bielecki 2004). Do pomieszczeń Apartamentu Wielkiego posiadających liczne zdobienia ty- powe dla okresu stanisławowskiego należą: Sala Wielka (zwana Asamblową, a niekiedy nieprecy- zyjne określana jako „Sala Balowa”), Przedpokój Sali Wielkiej, Pokój Marmurowy, Sala Rycerska (zwana Narodową), Sala Audiencjonalna Nowa (zwana Salą Tronową), Gabinet Konferencyjny (czyli: Gabinet Monarchów Europejskich) i Sala Rady. W skład Apartamentu Królew- skiego wchodzą pokoje o bardziej prywatnym charakterze - m.in. Sala Gwardii Konnej Ko- ronnej, Sala Canaletta, Kaplica Mała, Pokój Audiencjonalny Stary (Sala Audiencjonalna Dawna), Pokój Sypialny Króla Jegomości oraz Garderoba i Gabinet Króla Jegomości do Pisania. Wymienione wnętrza uznaje się za najbardziej reprezentatywne dla klasycyzmu stanisławow- skiego. Przy restytucji Zamku Królewskiego zostały one odtworzone z możliwie największą precyzją i z zastosowaniem wielu autentycznych elementów uratowanych ze zniszczeń wojennych (por. Polak 2001, Rottermund 2002). OBIEKT BADAŃ Za obiekt badań obrano rośliny występujące w dekoracjach typowych dla sztuki klasycy- stycznej. Problemy związane z ich identyfi ka- cją przedstawiono na wybranych przykładach, pochodzących z sal ekspozycyjnych Zamku Królewskiego w Warszawie. Klasycyzm jako kierunek w sztukach pla- stycznych dominujący w drugiej połowie XVIII i pierwszej połowie XIX wieku, charakteryzował się dążeniem do ładu, harmonii i równowagi. Kształtował się pod wpływem antycznej kultury greckiej i rzymskiej, a naśladownictwo budowli starożytnych objawiało się głównie stosowaniem klasycznych porządków architektonicznych i detali. Typowymi dla klasycyzmu motywami zdobniczymi były arabeskowe wici roślinne, stylizowane liście akantu oraz wieńce i festony laurowe (Jaroszewski 1996, Kubalska-Szulkie- wicz et al. 1996). Za jedną z odmian klasycyzmu uznaje się „styl Stanisława Augusta”, najpełniej wyrażający Klasycystyczne motywy roślinne w dekoracjach Zamku Królewskiego w Warszawie 17 Z wymienionych powyżej powodów, ba- dania dotyczące wystroju i wyposażenia sal Zamku Królewskiego przeprowadzono w ob- rębie Apartamentu Wielkiego i Apartamentu Królewskiego. pukłymi nerwami i lekko falistym brzegiem oraz jagody wyrastające na krótkich szypuł- kach z kątów liści (Ryc. 1). Liczne i dobrze widoczne motywy owocujących pędów lauru występują m.in. w Sali Rady i Pokoju Marmu- rowym (górne partie ścian i sufi t - tu także ramy obrazów zdobione stylizowanymi liśćmi lauru) oraz w Pokoju Sypialnym (por. ilustracje w: Szy- powska, Szypowski 1998, Rottermund 2002). W tym ostatnim przypadku warto zwrócić uwagę na niezgodny z rzeczywistością układ owoców - zostały one przedstawione jako skupione w nie- wielkich, wydłużonych i gęstych owocostanach (kłosach?, Ryc. 2). Natomiast na podstawie cech budowy gałązki przedstawionej w zwieńczeniu ram do obrazów z kolekcji Stanisława Augusta (obrazy eksponowane w Garderobie i Gabinecie Króla Jegomości do Pisania, por. ilustrację z: PĘDY WAWRZYNU SZLACHETNEGO Jako symbol chwały, wieniec laurowy po- jawił się w starożytnej Grecji (m.in. igrzyska pytyjskie w Delfach - symbol oczyszczenia fi zycznego i duchowego). Jednak to Rzymianie upowszechnili zwyczaj wieńczenia wawrzynem szlachetnym Laurus nobilis L. głów cesarzy i zwycięskich wodzów oraz wybitnych osobi- stości nauki i sztuki, czyniąc z lauru „laicki” symbol zwycięstwa (Thompson, Griswold 1982, Schultze-Motel 1986, Österreicher-Mollwo 1992, Goody 1994, Kowalski 1998). Zapewne dlatego grecka nazwa daphne jest dużo mniej znana od łacińskiej Laurus i pochodzących od niego laurea , laureatus (odpowiednio: wieniec laurowy oraz laureat, zwycięzca; Nowiński 1977, Kopaliński 1987). W motywach dekoracyjnych wawrzyn szlachetny występuje najczęściej w postaci po- jedynczych gałązek oraz girland lub wieńców złożonych z liści i rozmieszczonych pojedynczo owoców. Charakterystyczną cechą tych zdobień jest niemal stała obecność jagód (praktycznie nigdy nie przedstawiano wawrzynu w fazie kwitnienia) i ich kulisty kształt (w rzeczywi- stości są najczęściej jajowate - por. Ryc. 1 i 2 z: Schultze-Motel 1986, Walters et al. 1989, Podbielkowski, Sudnik-Wójcikowska 2003). Inny ważny wyróżnik to pofałdowany brzeg blaszki liściowej - cecha często podkreślana przez artystów dla odróżnienia wawrzynu od innych roślin z eliptycznymi liśćmi. Wypukła nerwacja liści laurowych bywa często uwzględ- niana w dekoracjach, lecz trudno tą cechę uznać za „diagnostyczną”. Wszystkie wymienione powyżej cechy zo- stały uwzględnione w przypadku gałązek lauru zdobiących świeczniki (apliki) w Sali Rycerskiej Zamku Królewskiego w Warszawie. Perfekcyj- nie oddano tu strukturę skórzastych liści z wy- Ryc. 1. Aplika z Sali Rycerskiej Zamku Królewskiego w War- szawie - wawrzyn szlachetny. (Rys. H. Galera). Fig. 1. Applique in the Knight’s Hall - bay laurel. (Drawing by H. Galera). 18 H. Galera PĘDY OLIWKI EUROPEJSKIEJ Ryc. 2. Zdobienia boazerii w Pokoju Sypialnym - wawrzyn szlachetny. (Rys. H. Galera). Fig. 2. Decoration on the woodpanelling in the King’s Bed- chamber - bay laurel. (Drawing by H. Galera). Jako atrybut Ateny, Zeusa, Apollina, Fauna, Demeter i Persefony, a także Jowisza i Minerwy, drzewo oliwne ma bardzo wiele znaczeń sym- bolicznych - np. pokój, chwała, płodność, bło- gosławieństwo, czystość, skromność, mądrość, sprawiedliwość, honor (por. np. Kopaliński 1987, Cirlot 2000). Wieńcami uplecionymi z dziko rosnącej oliwki Olea europaea var. sylvestris Brot. dekorowano skronie zwycięzców igrzysk olimpijskich w starożytnej Grecji (Hegi 1966, Kopaliński 1987, 1990, Podbielkowski 1992). Do zwyczaju wieńczenia zwycięzców gałązkami oliwnymi nawiązali organizatorzy 28 Letniej Olimpiady w Atenach w 2004 r., podczas której zdobywcy medali otrzymywali wieńce z gałązek oliwnych (Atys AG i AP 2004). Uwito je jed- nak z oliwki uprawnej Olea europaea L. var. europaea (pochodzenie, a co za tym idzie, nazwa uprawianych oliwek pozostaje kwestią dyskusyjną, por. Hanelt 2001b, Podbielkowski, Sudnik-Wójcikowska 2003). Pomimo znaczących różnic w budowie zewnętrznej oliwki i wawrzynu, motywy de- koracyjne powstałe na podstawie tych roślin są niekiedy bardzo zbliżone. Dzieje się tak na skutek koniecznego uproszczenia i stylizacji - w zdobieniach brak tak ważnych cech diagno- stycznych, jak owłosienie i barwa, nie zawsze jest widoczny sposób ułożenia liści na łodydze, trudno także porównywać wielkość owoców. Dobrym przykładem będzie tu zwieńczenie fotela tronowego z wyposażenia Sali Tronowej Zamku Królewskiego (por. ilustrację w: Szy- powska, Szypowski 1998). U stóp alegorycznej postaci Sprawiedliwości widać pęd lauru, a po przeciwnej stronie jest gałązka oliwna - trzeba przyznać, że motywy różnią się w niewielkim stopniu (Ryc. 4 i 5). Natomiast w panopliach (dekoracjach skomponowanych z elementów dawnego uzbrojenia) zdobiących drzwi oddzie- lające Salę Balową od Koncertowej, artysta wyraźnie uwypuklił cechy różniące te rośliny, co daje możliwość zdecydowanego ich odróż- nienia (por. ilustracje w: Lorentz 1974, Rotter- mund 2002). Ryc. 3. Zwieńczenie ramy do obrazów z kolekcji króla Sta- nisława Augusta - gałązka laurowa (?), liść palmy i girlanda liści niezidentyfi kowanej rośliny. (Rys. H. Galera). Fig. 3. Decoration surmounting the frames of the paintings in the collection of King Stanisław August – bay laurel branch (?), palm leaf and garland made of leaves of an unidentifi ed plant. (Drawing by H. Galera). Rottermund 2002) trudno wyrokować, czy jest to stylizowany wawrzyn (Ryc. 3 - nie ma owoców, brzeg liści jest raczej płaski, a nerwacja blaszek zbyt gęsta jak na liście wawrzynu). Klasycystyczne motywy roślinne w dekoracjach Zamku Królewskiego w Warszawie 19 Ryc. 4. Prawy skraj zwieńczenia tronu z Sali Tronowej - pęd laurowy. Widoczne kuliste owoce i pofalowany brzeg liści. (Rys. H. Galera). Fig. 4. Right edge of the fi nial of the throne in the New Audience Chamber - bay laurel branch (spherical fruits and wavy leaf margins). (Drawing by H. Galera). Ryc. 5. Lewy skraj zwieńczenia tronu z Sali Tronowej - pęd oliwny. Widoczne wydłużone owoce i płaski brzeg liści . (Rys. H. Galera). Fig. 5. Left edge of the fi nial of the throne in the New Au- dience Chamber - olive tree branch (oval fruits and fl at leaf margins). (Drawing by H. Galera). W przypadku pędów oliwki trudniej jedno- znacznie wskazać zestaw cech, dzięki którym możliwe jest odróżnienie jej stylizowanych gałązek od innych roślin. Twórcy dekoracji uwzględniali kształt lancetowatych blaszek li- ściowych, natomiast ich naprzeciwległe ułożenie na łodydze nie zawsze jest dostrzegalne. Motyw gałązki oliwnej można wskazać w sposób nie budzący wątpliwości tylko wtedy, gdy są na niej owoce - przedstawiano je jako zwieszone i lekko wydłużone w kształcie (podługowate lub jajo- wate). W motywach zdobniczych osadzone są na szypułkach najczęściej pojedynczo, podczas gdy w rzeczywistości tworzą się niekiedy małe owocostany, zbudowane z 2–3 owoców (por. Podbielkowski 1992, Hegi 1966; w zwieńczeniu tronu układ owoców jest trudny do jednoznacz- nego zdefi niowania, Ryc. 5). opracowaniach dotyczących symboliki roślin i w nowoczesnym tłumaczeniu Biblii Tysiąclecia, liście palmy są niewłaściwie nazywane „gałąz- kami palmowymi” (Ferguson 1982, Thompson, Griswold 1982, Lurker 1984, Kopaliński 1987, 1990, Forstner 2001, Szczepanowicz 2003, Dy- narski, Przybył 2005). Wtórnie pierzasto podzielone liście ma wiele wielu gatunków z rodziny Palmae , więc można tylko przypuszczać, że pierwowzorem był tu daktylowiec właściwy Phoenix dactylifera L. - najlepiej znana Europejczykom palma. To samo zastrzeżenie dotyczy dekoracji sal w Zamku Królewskim. Zdobienia te zawierają podobizny zarówno liści młodocianych (np. rzeźby przed- stawiające personifi kację Pokoju znajdujące się w Sali Wielkiej Asamblowej i w Pokoju Marmurowym), jak i w pełni wykształconych (np. liście w rękach alegorycznych postaci na ścianach Gabinetu Monarchów Europejskich, por. ilustracje w: Szypowska, Szypowski 1998, Rottermund 2002). Należy również zaznaczyć, że stopień stylizacji takich motywów może być bardzo duży - za przykład niechaj posłużą zwieńczenia ram do stanisławowskich obrazów, czy umieszczone nad drzwiami Pokoju Marmu- rowego motywy z koronami (Ryc. 3 i 6, por. LIŚCIE PALMOWE Symboliczne znaczenie liścia palmowego w chrześcijańskiej kulturze europejskiej jest związane głównie z tekstami Biblii, ze względu na zawarty w ewangelii św. Jana sugestywny opis tryumfalnego wjazdu Chrystusa do Jero- zolimy (J 12, 13). Warto podkreślić, że w wielu [ Pobierz całość w formacie PDF ] |